سنبل الطیب

نویسنده (ها) : هما میرانصاری

آخرین بروز رسانی : شنبه 7 تیر 1399

سنبل‌الطیب \ sonbol-ot-tīb \ ، گیاهی علفی، چندساله، خودرو، با ساقۀ بلند و توخالی و شیارهای عمیق روی آن.
در بیشتر نواحی اروپا، آسیا و ایران، این گیاه اغلب در حاشیۀ رودخانه‌ها می‌روید. از میان گونه‌های مختلف این گیاه، یک گونه در منطقۀ امامزاده داوود شمیرانات، در ارتفـاع 170‘2متری می‌روید (نک‌ : ادامۀ مقاله).
در کتب سنتی، این گیاه به نامهای سنبل هندی و سنبل العصافیر نیز آمده است. درگذشته چون از ریشۀ گونه‌های مختلف سنبل‌الطیب اسانس یا عطری به نام «نارد» استخراج می‌کردند، از این‌رو، در برخی مدارک نام ناردین که لغت یونانی است هم به این جنس داده شده است. در بیشتر منابع کهن به گیاهی با نامهای سنبل رومی، ناردین رومی و سنبل اقلیطی نیز اشاره شده که جنسی جدا از سنبل‌الطیب است و در خواص و ظاهر هیچ شباهتی به آن ندارد و بومی چین و هند محسوب می‌شود؛ اما هر دو گیاه متعلق به خانوادۀ سنبل‌الطیب اند (عقیلی، 523-524؛ حکیم مؤمن، 259-260؛ قهرمان، تطبیق ... ، 1 / 177؛ میرحیدر، 3 / 187).
از اندامهای این گیاه به‌خصوص اندامهای زیرزمینی
آن، بویی متصاعد می‌شود که گربه را به سمت خود جذب می‌کند؛ به طوری‌که در اطراف آن به جست‌وخیز می‌پردازد؛ این خاصیت وجه تسمیۀ دیگر و رایج این گیاه در ایران، یعنی علف گربه است (زرگری، 2 / 753). همچنین سنبل‌الطیب جایگزین مناسبی به جای سمهای شیمیایی برای به دام انداختن موشها ست، زیرا عطر این گیاه تأثیری مشابه روی موشها دارد و باعث جذب آنها به سمت گیاه می‌شود. افزون بر این، برای جذب کرمهای خاکی می‌توان دم‌کردۀ ریشۀ این گیاه را روی سطح خاک پاشید (مک ویکار، 212).
ریشه‌های این گیاه از ساقۀ زیرزمینی، و به صورت افشان خارج می‌شوند که در طب سنتی نیز ارزشمندند. ریشۀ سنبل‌الطیب به دو صورت تازه و خشک مورد استفاده قرار می‌گیرد. ریشه‌های تازه دارای مقدار زیادی اسانس‌اند و بو و طعم ملایم‌تری نسبت به ریشه‌های خشک‌شده دارند. سطح خارجی ریشه‌های خشک‌شده، چین‌دار و قهوه‌ای‌رنگ است و چون طی فرایند خشک و کهنه شدن، به تدریج در آنها اسید والرینیک تولید می‌شود، به مرور زمان از میزان اسانس این گیاه کاسته شده و طعم آن تلخ و بویش قوی می‌شود. این اسید در ریشه‌های تازه نیز به حالت اِتِری که خاصیت فرار دارد، یافت می‌شود. تحقیقات نشان می‌دهد سنبل‌الطیب وحشی (خودرو) نسبت به نوع پرورش‌یافته خواص دارویی قوی‌تری دارد (برای آگاهی بیشتر از دیگر ترکیبات شیمیایی این گیاه، نک‌ : زرگری، 2 / 756- 759؛ میرحیدر، 3 / 188-189).
فراورده‌های ریشۀ این گیاه برطرف‌کنندۀ ناراحتیهای عصبی است و به سبب خاصیت ضدتشنجی قوی‌ای که دارد، از آن به‌عنوان داروی کمکی برای درمان بیماران مبتلا به صرع استفاده می‌کنند. پزشکان طب سنتی مصرف فراورده‌های ریشۀ سنبل‌الطیب را برای باز شدن مجرای بویایی و تنفسی مفید می‌دانند و برای درمان سرفه‌های رطوبتی، تنگی نفس، درد سینه و خوش‌بو شدن دهان آن را توصیه می‌کنند و نیز معتقدند چنانچه در چشم کشیده شود، سبب رشد مژه می‌شود. ریشۀ این گیاه به سبب طبیعت گرم و خشک، برای ناراحتیهای ناشی از سردمزاجی مفید است. از کوبیدۀ ریشه‌های آن برای کاهش کوفتگی و التیام زخمها استفاده می‌کنند و همچنین گذاشتن ضمادِ ریشه روی محل درد، سبب تسکین درد آن ناحیه می‌شود. از مضرات این گیاه نیز آسیب رساندن به کلیه است؛ ازهمین‌رو، بهتر است همراه با کتیرا استفاده شود. همچنین مصرف این گیاه به مدت طولانی، و در دوران بارداری توصیه نمی‌شود (حکیم مؤمن، 260؛ زرگری، 2 / 759-760؛ ابومنصور، 184-185؛ میرحیدر، 3 / 190؛ مک ویکار، همانجا).
گونۀ سنبل‌الطیب کوهستانی، با ارتفاع 30 تا 80 سانتی‌متر و برگهایی با تقسیمات شانه‌ای عمیق و برگچه‌های تخم‌مرغی ـ مدوری شکل، گلهای مجتمع و پُـرگل در گل‌آذیـن دیهیم انتهایی ــ که اردیبهشت ماه زمـان گـل‌دهی آنهـا ست ــ در منطقـۀ امامـزاده داوود یافت می‌شود (قهرمان، 101، نیز فلور ... ، ج 5، شم‌ 620).

مآخذ

ابومنصور موفق هروی، الابنیة عن حقایق الادویة، به کوشش احمد بهمنیار و حسین محبوبی اردکانی، تهران، 1346 ش؛ حکیم مؤمن، محمد، تحفة المؤمنین، به کوشش روجا رحیمی و دیگران، تهران، 1386 ش؛ زرگری، علی، گیاهان دارویی، تهران، 1370 ش؛ عقیلی علوی شیرازی، محمدحسین، مخزن الادویه، تهران، 1371 ش؛ قهرمان، احمد، تطبیق نامهای کهن گیاهان دارویی با نامهای علمی، تهران، 1383 ش؛ همو، فلور رنگی ایران، تهران، مؤسسۀ تحقیقات جنگلها و مراتع؛ میرحیدر، حسین، معارف گیاهی، تهران، 1374 ش؛ نیز:

Ghahreman, A. and F. Attar, Biodiversity of Plant Species in Tehran Megalopolis, Tehran, 2001; McVicar, J., Grow Herbs, New York, 2002.
هما میرانصاری