سید الشهداء (ع)، مسجد

نویسنده (ها) : فاطمه شعبانی اصل

آخرین بروز رسانی : جمعه 6 تیر 1399

سیدالشهداء (ع)، مسجد \ masjed-e seyyed-oš-šohadāº \ ، مسجدی واقع در بازار تجریش، کوچۀ مسجد در شرق بقعۀ امامزاده صالح (ع).
بنا به گفتۀ پیش‌نماز وقت مسجد و مطلعان محلی، دیرینگی مسجد سیدالشهداء به دورۀ پهلوی اول باز می‌گردد. بنابر همین گفته‌ها، در آن سالها این مسجد به همت خواهران کمایی، از اهالی سرشناس تجریش ساخته شده است و این گمان می‌رفت که زمین مسجد را نیز آنان وقف کرده‌اند؛ تا آنکه در اواسط دهۀ 1370 ش، عده‌ای مدعی شدند که زمین مسجد ارث خانوادگی آنها ست و قصد دارند تا زیرزمین و طبقۀ اول مسجد را به مکان تجارتی بدل سازند و مسجدی در طبقۀ دوم آن بر پا دارند. اما با پیگیریهای به عمل آمده توسط حجت‌الاسلام حسین جمال‌الحق که در آن سالها پیش‌نمازی مسجد را برعهده داشت، سندی در سازمان اوقاف به دست آمد که نشان می‌داد زمین مسجد را شخصی به نام قاسمعلی فرهمند در آذرماه 1317 وقف کرده است.
بنای مسجد تاکنون 3 بار بازسازی شده است. ساختمان نخستینِ مسجد در زمینی کوچک به مساحت کمتر از 60 مـ2 برپا شده بود. از این میان، حدود 20 مـ2 آن در یک طبقه به زیربنا، و باقی عرصۀ آن به حیاط مسجد اختصاص داشت. ساختمان کوچک مسجد که محدود به همان اتاق 20متری بود، توسط پرده‌ای به دو بخش تقسیم می‌شد؛ مردان در قسمت جلو پرده، و بانوان در پشت پرده نماز می‌گزاردند. در مدخل مسجد حوضچه‌ای بود که نمازگزاران در آن وضو می‌گرفتند.
در 1370 ش، این بنا تخریب، و به جای آن بنایی با مساحت بیشتر، اما باز هم در یک طبقه ساخته شد. در 1380 ش، باردیگر بنای مسجد تخریب، و بنای فعلی با حدود 150 مـ2 در دو طبقه بر روی همکف، با یک زیرزمین ساخته شد. طبقۀ زیرزمین و همکف به نمازگزاران مرد، طبقۀ اول به نمازگزاران زن، و طبقۀ دوم به خادم مسجد اختصاص دارد. مسجد با احتساب طبقۀ زیرزمین و همکف، بنایی چهارطبقه است که از سطح کف‌گذر، سه‌طبقه دیده می‌شود. حاشیۀ در ورودی و همچنین بالای پنجره‌های طبقۀ همکف با کاشی‌کاریهای زیبا تزیین شده است. کاشی‌کاری حاشیۀ درِ ورودی مزین به سورۀ مبارکۀ کوثر (108) است. در بالای درِ مسجد به خط نستعلیق بر روی کاشی نگاشته شده است: «در سال هزار و سیصد و هشتاد و دو، این بنا در زمان امامت آیت‌الله حاج حسین جمال‌الحق و به همت آقای حاج حسن واعظی کلاً تجدید بنا شده است». در کاشی‌کاری بالای دو پنجرۀ طبقۀ همکف نیز به خط نسخ نام «الله» و پنج‌تن نوشته شده، و در میان این دو پنجره عبارت «الصلٰوة معراج المؤمن» بر روی کاشی نقش بسته است. تزیینات کاشی‌کاری، منحصر به دیوار طبقۀ همکف است.
مسجد سیدالشهداء حیاط ندارد و نمازگزاران پس از عبور از در ورودی، به فضایی می‌رسند که در سمت چپ آن دو در وجود دارد. درِ اول به پلکانی باریک باز می‌شود که به زیرزمین راه دارد و درِ دوم به طبقۀ همکف باز می‌شود. این دوطبقه به نمازگزاران مرد اختصاص دارد. در سمت راست فضای یادشده پلکانی است که به طبقۀ اول می‌رسد. پلکانی که به زیرزمین می‌رود از سنگ مرمر است.
زیرزمین حدود 30 مـ2 مساحت دارد و ازارۀ آن به بلندی 120 سانتی‌متر با سنگ مرمر سفید پوشیده شده، و بقیۀ دیوار تا سقف، گچ‌کاری به رنگ سفید است. محراب مسجد در زیرزمین واقع است. این محراب دارای کاشی‌کاریهایی با طرحهای اسلیمی است و در حاشیۀ آن آیۀ 35 سورۀ نور (24) به خط نسخ نوشته شده است. بالای تیزۀ قوس طاق محراب، عبارت «الله اکبر»، و در داخل دیوار محراب عبارت «لاالٰه الا الله» نقش بسته است. در بالای محراب نیز حدیث نبوی «ان الحسین مصباح الهدى و سفینة النجاة» به خط نستعلیق، کاشی‌کاری شده است. فضای جلو محراب به ابعاد حدود 90 در 140 سانتی‌متر تا کف طبقۀ اول که بانوان در آنجا نماز می‌گزارند، باز است و کاشی‌کاریهای بالای دیوار محراب تا آنجا ادامه می‌یابد.
در طبقۀ همکف که به نمازگزاران مرد اختصاص دارد، دو فضای خالی رو به پایین، یکی روی پله‌ها و دیگری جلو محراب وجود دارد که بر لبۀ آنها نرده‌های فلزی به عنوان محافظ، کار گذاشته شده است. کاشی‌کاریهای دیوار بالای محراب در این طبقه ادامۀ همان آیۀ 35 سورۀ نور (24) است و بالای آن بر روی کاشی حدیث نبوی «حسین منّی و انا من حسین» نوشته شده است. در طبقۀ همکف نقشی از محراب به عنوان تزیین وجود دارد که بر بالای آن ذکر «سبحان‌الله»، و در میانۀ آن عبارت «الاسلام یعلوا و لایعلى علیه»، نوشته شده است.
دیوارها و سقف طبقۀ اول به همان شکل زیرزمین و طبقـۀ همکف است. ادامـۀ نقش محراب ــ که بر دیوار ضلع قبله از فضای خالی جلو محراب تا این طبقه بالا می‌آید ــ در حاشیه دربردارندۀ دعای «فرج» به خط نستعلیق است و در نقش محراب در این طبقه بر روی کاشی آیۀ 103 سورۀ آل عمران (3)، «وَاعْتَصِموا بِحَبْلِ اللّٰهِ جَمیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا» نوشته شده است.
مسجد سیدالشهداء از آغاز برپایی تا اواسط دهۀ 1370 ش، امام جماعت ثابت نداشت؛ تا آنکه در 1375 ش، آیت‌الله حسین جمال‌الحق امامت جماعت مسجد را عهده‌دار شد. او در 1385 ش درگذشت و به توصیۀ وی، حجت‌الاسلام علی پیری پیش‌نمازی مسجد را برعهده گرفت.
در مسجد سیدالشهداء در مناسبتهای مختلف مذهبی مراسمی برگزار می‌شود. در شبهای ماه رمضان پس از اقامۀ نماز جماعت، به روزه‌داران افطاری داده می‌شود. در ماههای محرم و صفر، هر شب در مسجد مراسم روضه‌خوانی، و در شبهای جمعه نیز مراسم دعای کمیل برگزار می‌گردد.
مسجد در زمینۀ امور خیریه نیز فعال است و هیئت امنای مسجد با جمع‌آوری کمکهای نقدی از نیکوکاران، در رفع دشواریهای نیازمندان می‌کوشند. ازجملۀ این کارهای نیکوکارانه، تهیۀ جهیزیه برای نوعروسان، آزاد کردن زندانیانی که به‌سبب بدهی در زندان مانده‌اند، زیرپوشش قراردادن خانواده‌های نیازمند، و پرداخت وام است. همچنین به پیشنهاد هیئت امنای مسجد، انجمن معتادان گمنام ایران موسوم به «NA» دو شب در هفته دوره‌های آموزشی ترک اعتیاد برای معتادان به مواد مخدر را در این مسجد برگزار می‌کند که نتایج مثبتی نیز به همراه داشته است. مسجد سیدالشهداء به‌سبب فعالیتهای نیکوکارانه‌اش، در 1390 ش، از طرف مرکز رسیدگی به امور مساجد و سازمان تبلیغات اسلامی، به‌عنوان مسجد نمونه در منطقه معرفی شده است.

مآخذ

پیری، علی (پیش‌نماز مسجد سیدالشهداء (ع))، مصاحبه با مؤلف؛ حسن‌آبادی، مرتضى (مسئول اطلاع آماری مرکز رسیدگی به امور مساجد)، مصاحبه با مؤلف؛ قرآن کریم؛ مساجد دیرینه سال استان تهران، تهران، 1390 ش.

فاطمه شعبانی اصل