سیمین دانشور و جلال آل احمد، خانه

نویسنده (ها) : سیما طایفه

آخرین بروز رسانی : جمعه 6 تیر 1399

سیمین دانشور و جلال آل احمد، خانه \ xāne-ye sīmīn-e dānešvar va jalāl-e āl-e ahmad \ ، بنایی مسکونی واقع در خیابان شریعتی، حد فاصل خیابان برادران واعظی و میدان قدس، خیابان تقی رفعت، کوچۀ مسعود پسندیده، نبش بن‌بست ارض و بن‌بست سماوات، پلاک 16. این خانه متعلق به خانم سیمین دانشور، از داستان نویسان معاصر ایرانی و همسر وی، جلال آل احمد است؛ که به سبب شأن مالکان آن، از سوی سازمان میراث فرهنگی واجد ارزش فرهنگی شناخته شد و در اسفند 1383 به شمارۀ 466‘11 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.
سیمین دانشور در 1300 ش در شیراز به دنیا آمد. او سومین فرزند دکتر محمدعلی دانشور (احیاءالسلطنه) و قمرالسلطنه حکمت (نقاش) است. وی کار نویسندگی را از 1316 ش با تألیف مقاله آغاز کرد و در 1317 ش با رتبۀ ممتاز، وارد دانشگاه تهران شد، و در رشتۀ ادبیات فارسی مشغول به تحصیل گردید و در 1328 ش موفق به اخذ درجۀ دکتری ادبیات از همان دانشگاه شد. یک سال بعد نیز با جلال آل احمد، نویسندۀ صاحب سبک معاصر، ازدواج کرد. دانشور پس از چندی، برای مطالعۀ رشتۀ زیبایی‌شناسی به خارج از ایران رفت و در دانشگاه استنفورد ایالت کالیفرنیای آمریکا مشغول به تحصیل شد. او پس از بازگشت از آمریکا در 1334 ش، مدرس هنرستان زیبای دختران و پسران شد و از 1338 ش به عنوان دانشیار در رشتۀ باستان‌شناسی و تاریخ هنر در دانشگاه تهران به تدریس پرداخت. وی تا 1358 ش به تدریس در دانشگاه تهران ادامه داد.
نخستین رمان سیمین دانشور با عنوان سووشون، مقارن با درگذشت جلال آل احمد در 1348 ش به چاپ رسید و پس از آن چندین بـار تجدید چـاپ شـد (نک‌ : عبداللٰهی، 19-21). دانشور افزون بر داستان‌نویسی، تألیف بیش از 20 مقاله و ترجمۀ بیش از 10 اثر ادبی را نیز در کارنامۀ خود دارد.
دیرینگی خانۀ سیمین دانشور به دورۀ پهلوی دوم باز می‌گردد. زمین این ملک به گفتۀ وی، وقفی بود و او سالیانه مبلغی را به عنوان اجاره‌بها به سازمان اوقاف و امور خیریه پرداخت می‌کرد؛ اما بعدها از پرداخت این مبلغ معاف شد ( گزارش ... ، 3). این خانه به پیشنهاد و طرح او و جلال آل احمد، در 1332 ش توسط مهندس معینی ساخته شد (همان، 2).
این بنا از نظر معماری چندان واجد ارزش نیست و عاری از تزیینات معماری است و تنها به سبب انتساب به دو تن از شخصیتهای تأثیرگذار در ادبیات فارسی، اهمیت دارد. دانشور پس از بازگشت به ایران، به همراه همسرش در این خانه ساکن شد. او پس از درگذشت جلال آل احمد، تا زمان مرگ در 18 اسفند 1390 در این خانه زندگی کرد. تاکنون (1391 ش) به سبب سکونت مالک اصلی، هیچ دخل و تصرفی در بنا صورت نگرفته، و اسباب و وسایل خانه ازجمله مبلمان و فرشهای متعلق به جلال آل احمد، وضعیت قدیمی خود را حفظ کرده‌اند. نکتۀ قابل ذکر، وجود خانۀ نیما یوشیج در نزدیکی خانۀ سیمین دانشور است. قرارگیری خانۀ نیما یوشیج در کوچۀ مجاور بنای یادشده، زمینۀ آشنایی بیشتر و رابطۀ دوستانۀ جلال آل احمد و نیما را فراهم آورد (نک‌ : نیما، 240، 253، 256). به تصریح آل احمد، سبب انتخاب این خانه از سوی او و دانشور، همسایگی با نیما یوشیج بوده است (نک‌ : ص 160).

ویژگیهای معماری بنا

بنا عرصه‌ای بالغ بر 420 مـ2، و زیربنایی در حدود 220 مـ2 دارد. فضای پر ساختمان در بخش شمالی، و فضای خالی حیاط در بخش جنوبی آن متمرکز شده است. ساختمان یک‌طبقه است؛ اما بالای بخش شمال شرقی، اتاق بزرگی ساخته شده که خانه را در این قسمت دوطبقه کرده است. نمای بنا به طور کلی آجری، و جنس درها و پنجره‌ها چوبی است. سقف خانه شیروانی، با 3 دودکش بلند آجری است که از معبر دیده می‌شود. بنا از 3 جبهۀ شمالی، غربی و جنوبی آزاد، و در جبهۀ شرقی متصل به دیوار همسایه است.
ورودی خانه در جبهۀ شمالی، و درِ حیاط در جبهۀ غربی قرار دارد. نمای شمالی خانه دارای 5 پنجره در قسمت همکف، و دو پنجره در طبقۀ فوقانی است. نمای غربی خانه نیز افزون بر در حیاط، پنجرۀ باریکی مربوط به اتاق نشیمن دارد. پنجره‌های نمای شمالی مربوط به سرویس بهداشتی، آشپزخانه، اتاق سرایداری، نورگیر بالای پلکان و اتاق نشیمن‌اند.
پس از درِ ورودی، پاگرد نسبتاً بزرگ مربع‌شکلی وجود دارد که محلی برای تقسیم فضاهای خانه و اتصال بخشهای شرقی و غربی به شمار می‌رود. اجزاء مختلف خانه دور تا دور این پاگرد به صورت نعل‌اسبی چیده شده‌اند. در ضلع جنوبی پاگرد، مقابل درِ ورودی، اتاق نسبتاً بزرگی به عنوان نشیمن عمومی وجود دارد که از در شیشه‌ای بازشویی به پاگرد قابل رؤیت است. این اتاق که در ضلع غربی، یک ویترین دیواری، و در ضلع شرقی، دری بازشو به بالکن جنوبی دارد، در مرکز نعل واقع شده، و دارای دو بازو در دو طرف خود است. بازوها اتاقهایی‌اند که در سمت راست و چپ پاگرد (ضلع شرقی و غربی خانه) قرار دارند.
اتاق غربی متصل به نشیمن عمومی است و روی هم پلانی L شکل دارد. این اتاق با یک در به کتابخانۀ واقع در ضلع غربی خانه مرتبط است.کتابخانه به صورت اتاقی باریک و بلند به موازات اتاقهای نشمین واقع شده است و پنجره‌ای بازشو به حیاط در جبهۀ جنوبی دارد.
اتاق شرقی محل کار جلال آل احمد بوده است. ورودی این اتاق از پاگرد تعبیه شده است و در ضلع شرقی پنجره‌ای رو به حیاط، و در ضلع جنوبی دری بازشو به بالکن دارد. این اتاق در ابتدای راهروِ کوتاه و باریکی قرار دارد که در سمت چپ پاگرد است. در ضلع شمالی این راهرو، سرویس بهداشتی و پلکان منتهی به اتاق فوقانی، و انتهای آن آشپزخانه واقع شده است. آشپزخانه در ضلع جنوبی، دری بازشو به حیاط دارد. پشت آشپزخانه نیز اتاق سرایداری به صورت فضایی باریک قرار دارد که در ضلع شرقی خانه واقع، و دارای دری مرتبط به حیاط است.
خانۀ سیمین دانشور و جلال آل‌احمد حیاطی مشجر و نسبتاً بزرگ دارد. حیاط به صورت فضایی L شکل کل جبهۀ جنوبی و شرقی را به خود اختصاص داده است. کف این حیاط با آجرهای مربع‌شکل پوشیده شده است، و در میانۀ آن یک حوض مستطیل‌شکل کوچک، و در گوشۀ جنوب شرقی آن گلخانه‌ای قرار دارد.
اتاق فوقانی خانه از داخل حیاط به صورت یک پیش‌آمدگی در جبهۀ شمال‌شرقی قابل رؤیت است. این اتاق پنجرۀ 5 لنگۀ بازشویی به حیاط دارد. در ضلع جنوبی ساختمان، مشرف به حیاط، یک بالکن کوچک با دو طاق‌نمای قوسی‌شکل قرار دارد که فضایی دل‌نشین را در این قسمت به وجود آورده است. موقعیت قرارگیری بالکن به گونه‌ای است که تنها گوشه‌ای از ساختمان را در برگرفته است، و بدین ترتیب، قوسهای بالکن در دو جهت شرقی و جنوبی ساخته شده‌اند. راههای دسترسی به بالکن از درون خانه از اتاق نشیمن عمومی و اتاق کار جلال آل احمد، و از داخل حیاط توسط 3 پله در مرکز بالکن تعریف شده‌اند. طرح بالکن و قوسهای آن، به پیشنهاد خانم دانشور به مجموعۀ خانه اضافه شده است.

مآخذ

آل احمد، جلال، نیما چشم جلال بود، به کوشش شمس آل احمد، تهران، 1376 ش؛ تحقیقات میدانی مؤلف؛ ؛ عبداللٰهی، مهناز، «سال‌شمار سیمین دانشور»، بر ساحل جزیرۀ سرگردانی، جشن‌نامۀ دکتر سیمین دانشور، به کوشش علی دهباشی، تهران، 1383 ش؛ گزارش ثبتی: خانۀ جلال آل‌احمد و سیمین دانشور، ادارۀ کل میراث فرهنگی استان تهران، تهران، 1381 ش؛ نیما یوشیج، دنیا خانۀ من است، به کوشش سیروس طاهباز، تهران، 1375 ش.

سیما طایفه