صبار فرمانفرماییان، خانه

نویسنده (ها) : علی محمد مرادیان منفرد

آخرین بروز رسانی : جمعه 6 تیر 1399

صبار فرمانفرماییان، خانه \ xāne-ye sabbār-e farmān-farmāyiyān \ ، ملکی موروثی، وقف خاص انستیتو پاستور ایران، پایگاه شمیران و بخش واکسیناسیون انستیتو پاستور ایران، واقع در تجریش، ابتدای خیابان شریعتی، نبش کوچۀ کاشف (شهید سلیمان‌زاده)، در محدودۀ منطقۀ 1 شهرداری تهران.
خانۀ صبار فرمانفرماییان با مساحتی بیش از 200‘4 مـ2 در زمینی که سابقاً بخشی از ضلع شرقی باغ رضوانیه بود، بنا شده است. باغ رضوانیه حدود 000‘ 30 مـ2 مساحت داشت و اقامتگاه تابستانی شاهزاده عبدالحسین‌میرزا فرمانفرما و زنان و فرزندان وی بود. فرمانفرما در 1308 ش این باغ را میان تعدادی از همسران و فرزندان خود تقسیم کرد. به این ترتیب، بخش شرقی باغ به فرزندان معصومه‌ تفرشی که صبار نیز یکی از آنها بود، تعلق گرفت (فرمانفرماییان؛ برای اطلاعات بیشتر، نک‌ : ه‌ د، رضوانیه).

صبار فرمانفرماییان در 1291 ش در تهران متولد شد و در 12سالگی، برای ادامۀ تحصیل به اروپا رفت و پس از تحصیل در رشتۀ پزشکی و دریافت مدرک پزشکی عمومی از دانشگاه ژنو به ایران بازگشت. او بعد از مرگ پدرش در 1318 ش، تحصیلات پزشکی خود را پی گرفت و در رشتۀ تخصصی بیماری مالاریا از دانشگاه لندن فارغ‌التحصیل شد؛ سپس دوباره به ایران بازگشت و به استخدام وزارت بهداری درآمد. او در وزارت بهداری به سمت مدیر برنامۀ کنترل مالاریای ایران منصوب شد. صبار فرمانفرماییان در مدت مدیریت بر برنامۀ کنترل مالاریای ایران با حمایتهای مالی مؤسسۀ راکفلر توانست در مدت 3 سال این بیماری را در سرتاسر ایران ریشه‌کن کند.
فرمانفرماییان در4 مرداد 1331 توسط دکتر محمد مصدق، نخست‌وزیر وقت، به‌عنوان کفیل وزارت بهداری انتخاب شد و تا 18 خرداد 1332 در این سمت مشغول به کار بود؛ سپس به استانداری فارس منصوب شد و در دوران پس از کودتای 28 مرداد 1332، به دعوت سازمان جهانی بهداشت (WHO)، به‌عنوان سرپرست برنامه‌های این سازمان در دفاتر بیروت و قاهره به انجام وظیفه پرداخت. از مهم‌ترین مأموریتهای وی در این برنامه‌ها، مدیریت برنامۀ ریشه‌کنی مالاریا در آسیای جنوب شرقی، به‌ویژه در فیلیپین، کامبوج و ویتنام بود.
از دیگر فعالیتهای فرمانفرماییان می‌توان به ریاست انستیتو پاستور ایران از 1350 تا 1356 ش، و نیز تدریس در دانشگاههای کشور اشاره کرد. صبار فرمانفرماییان سرانجام، در 1384 ش در تهران درگذشت و در گورستان بهشت زهرا به خاک سپرده شد (قدسی، 131؛ دولتها ... ، 256-257؛ گزارش ... ، 9-11؛ فرمانفرماییان).
خانۀ صبار فرمانفرماییان در شمیران، مشتمل بر ساختمان اصلی، ساختمان خدمتکاران، باغ و سردر تاریخی است. طراحی و معماری این مجموعه به‌جز سردر تاریخی آن، اثر ناصر بدیع، از معماران معاصر ایران است. نمای بیرونی و فضای داخلی تمام ساختمانها از آجر زردرنگ، و فاقد هر گونه تزیینات است.
ساختمان اصلی که محل سکونت صبار فرمانفرماییان بود، در منتها‌الیه شمال غربی باغ قرار گرفته است. این ساختمان در دو طبقه ساخته شده که طبقۀ اول آن حدود یک متر از سطح باغ بالاتر است؛ ازاین‌رو، در ضلع جنوبی آن زیرزمینی نیز ساخته شده است. ورودی اصلی ساختمان، در قسمت شرقی آن قرار دارد. در این بخش، چند پله امکان ورود به ساختمان، و نیز دسترسی به یک بالکن سراسریِ مشرف بر حیاط را فراهم می‌کند. همچنین، در میانۀ بنا، یک راهرو طولانی شرقی ـ غربی قرار دارد کـه ساختمان را به دو قسمت شمالی ـ جنوبی تقسیم می‌کند. قسمت جنوبی راهرو بخش خصوصی خانه، و شامل یک اتاق نشیمن، 3 اتاق خواب، و بالکنی سرتـاسری است. قسمت شمالی نیز تالار پذیرایی، آشپزخانه، اتاق خدمتکاران و انبارها را در بر دارد.
ضلع شرقی و جنوبی ساختمان را باغ احاطه کرده است. در ضلع غربی بنا، استخری بزرگ، و در ضلع شمالی، ساختمان خدمتکاران و یک گلخانه قرار دارد. درختان کهن‌سال باغ با بیش از 60 سال عمر، در گذشته از قناتهای مصطفى قلی‌خان، امامزاده صالح و کهریز سیراب می‌شدند؛ اما در سالهای اخیر (دهۀ 1380 ش)، بسیاری از این درختان قطع شده‌اند و قناتهایی که این باغ را آبیاری می‌کردند نیز از بین رفته‌اند.
سردر خانۀ صبار فرمانفرماییان تنها بخش باقی‌مانده از باغ رضوانیه است که دروازۀ اصلی آن به شمار می‌رفته است. این سردر از 6 ستون توکار با سرستونهای تزیین‌شده، و دو طاق‌نمای کوچک، و سقفی شیروانی تشکیل شده است ( گزارش، 11-12؛ فرمانفرماییان). همچنین 4 باب مغازه که در ضلع شرقی ملک، و در خیابان شریعتی قرار دارد، جزئی از این ملک به شمار می‌آید.
صبار فرمانفرماییان اندکی پیش از مرگ، در 1384 ش، باغ و خانۀ خود را به منظور تأسیس درمانگاه تخصصی و واکسیناسیون علیه بیماریهای مسری، و نیز احداث آزمایشگاههای تخصصی و تحقیقات پزشکی، وقف دائم انستیتو پاستور ایران کرد و چون همسر و فرزند نداشت، مقرر کرد که پس از او، تولیت این موقوفه بر عهدۀ رئیس وقت انستیتو پاستور ایران باشد. در زمان ریاست عبدالحسین روح‌الامینی نجف‌آبادی، انستیتو باغ موقوفۀ خاص را به شرکت راه‌آهن شهری تهران و حومه (مترو) واگذار کرد؛ شرکت مزبور نیز برای احداث ایستگاه متروی تجریش، درختان چنار کهن‌سال باغ را برید و بخش بزرگی از آن را از میان برد.
در حال حاضر (1390 ش)، انستیتو پاستور ایران برخی از جلسات آموزشی و سمینارهای خود را در این محل برگزار می‌کند. در بخشهایی از بنا نیز مطابق خواست واقف، امور واکسیناسیون و آزمایشگاهی انجام می‌شود (سیادت).
هرچند خانۀ صبار فرمانفرماییان در 1386 ش توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری به‌عنوان اثر تاریخی مهمی شناخته شده، اما تاکنون (1390 ش)، به ثبت نرسیده است.

مآخذ

دولتهای ایران از میرزا نصرالله خان مشیرالدوله تا میرحسین موسوی، ادارۀ کل آرشیو، اسناد و موزۀ دفتر رئیس‌جمهور، تهران، 1379 ش؛ سیادت، داور (مدیر اداری انستیتو پاستور ایران)، مصاحبه با مؤلف؛ فرمانفرماییان، علینقی، گفت‌وگو با مؤلف؛ قدسی، مهدی، تاریخچۀ انستیتو پاستور ایران، تهران، 1350 ش؛ گزارش ثبتی: خانۀ صبار فرمانفرماییان، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور، تهران، 1386 ش.

علی‌محمد مرادیان منفرد