عین الدوله، عمارت

نویسنده (ها) : سیما طایفه

آخرین بروز رسانی : دوشنبه 12 تیر 1402

عین‌الدوله، عمارت \ emārat-e eyn-od-dowle \ ، خانۀ قاجاری واقع در اراضی مبارک‌آباد، در منطقۀ 4 شهرداری تهران.

این خانه متعلق به شاهزاده عبدالمجید میرزا (1224-1306 ش / 1845-1927 م) ملقب به عین‌الدوله، صدراعظم دورۀ مظفرالدین شاه قاجار بوده است. او از مخالفان
سرسخت مشروطه بود و در دورۀ احمدشاه قاجار نیز مدتی کوتاه منصب ریاست وزرا را عهده‌دار شد. عین‌الدوله در دوره‌ای، مالک اراضی روستای مبارک‌آباد (ه‌ م) از توابع شمیران بود. او در اواخر عمر به دنبال تنزل مقام و متعاقب آن مشکلات مالی، ناچار شد بخشی از املاک خود را به فروش برساند؛ ازجملۀ این اموال و داراییها، اراضی مبارک‌آباد بود که توسط رضا خانِ بصیرالدولۀ هروی، پیشکار عین‌الدوله خریداری شد. پس از درگذشت بصیرالدوله، مالکیت این اراضی به همسرش، بدرالسلطنه، انتقال یافت. بدرالسلطنه چندی بعد به نکاح صدیق اعلم (دکتر عیسى صدیق) درآمد و بدین ترتیب، صدیق اعلم مدتی چند اراضی و عمارت عین‌الدوله را در اختیار داشت (داوودی، 288؛ ستوده، 2 / 747).
پس از درگذشت دکتر صدیق، مالکیت این عمارت به نصرت‌الدولۀ هروی فرزند بصیرالدوله رسید و پس از وی نیز به تملک دخترش شیرین هروی درآمد. سرانجام، این عمارت که طی چندین سال متروک مانده، و به ویرانه‌ای بدل شده بود، در 1375 ش با موافقت مالک (شیرین هروی)، توسط شهرداری تهران خریداری شد.
این بنا پس از گذراندن یک دورۀ مرمت اساسی، در 1386 ش با کاربری فرهنگی ـ هنری آمادۀ بهره‌برداری شد. در حال حاضر «نگارخانۀ برگ» که از مهرماه 1387 فعالیت دوبارۀ خود را آغاز کرده، به این عمارت تاریخی منتقل گردیده، و این ساختمان به محلی برای نمایش آثار هنری و تجسمی بدل شده است.
در حال حاضر، موقعیت قرارگیری این اثر تاریخی به گونه‌ای است که از جبهۀ شرقی و غربی به املاک مجاور، از جبهۀ جنوبی به کوچۀ هزارپیشه، و از جبهۀ شمالی به کوچۀ جمالی محدود می‌شود. عرصۀ عمارت به صورت زمینی مستطیل‌شکل است که دو ضلع بلند آن در جبهۀ شرقی و غربی قرار دارند. همچنین عرصه شیبی در جهت شمال به جنوب دارد و مساحت آن 900‘1 مـ2 است.
بنـا در نیمۀ جنـوبی عـرصه، و در راستای شمالی ـ جنوبی استقرار یافته است. این عمارت با زیربنای 800 مـ2 در دو طبقه ساخته شده است. مصالح اولیۀ بنا را آجر، خشت و تیر چوبی تشکیل می‌دهد که طی مرمت از تیرآهن و سیمان نیز در تقویت و استحکام آن استفاده شده است. تزیینات بنا شامل آینه‌کاری و گچ‌بریهای رنگ‌آمیزی شده است که در نمای بیرونی و درونی به چشم می‌خورد. پوشش بنا به صورت شیروانی، و درها و پنجره‌ها چوبی‌اند.
بنا به گزارش کارشناسان، این عمارت در آغاز به صورت یک خانۀ ویلایی ساده و فاقد تزیینات بوده است. همچنین عرصه‌ای مشجر و استخری بزرگ در جبهۀ جنوبی داشته که آثار و بقایای درختان سوختۀ آن در آخرین گزارش از وضعیت بنا (1376 ش) ثبت شده است. در این گزارش آمده است: «درختان جنوب باغ بر اثر آتش‌سوزی و قطع آنها از بین رفته‌اند. در سمت جنوب باغ دیواری وجود ندارد. در همین جبهه زمینی دیده می‌شود که از باغ منفک، و به عمق حدود 10 متر گودبرداری شده است. احتمالاً بخشی از این گودبرداری مربوط به استخری است که در باغ عین‌الدوله وجود داشته است» (مرمت ... ، 12-13).
بعدها، طی 3 دورۀ زمانی، این عمارت گسترش یافته و به صورت امروزی درآمده است. ظاهراً نخستین تغییرات در قالب الحاقاتی در جبهۀ شمالی ساختمان ایجاد شده است. از آنجاکه این عمارت در دوره‌هایی محل سکونت صاحبان آن بوده، برای تطبیق آن با نیازهای روز، دو سرویس بهداشتی، یک حمام و یک آشپزخانه در طبقۀ اول بدان الحاق شده است. این الحاقات به مرور زمان، باعث بروز تأثیراتی مخرب روی ساختمان شده است، به گونه‌ای که پیش از آغاز مرمت، ساختمان دچار آسیبهای کلی و جزئی شده بود. این آسیبها به طور عمده شامل نشست کلی ساختمان بر اثر پوسیدگی دیوارها، تخریب جرزهای شمال شرقی و جنوب غربی، تخریب تزیینات ایوان شمالی و جنوبی در دو طبقه و پوسیدگی شیروانی بود.
در عملیات استحکام‌بخشی و تقویت بنا، سازۀ چوبی طبقۀ دوم که طی سالیان عملکرد درستی داشته است، حفظ گردید و فقط اتصالات اجزاء سازه با طبقۀ اول کامل‌تر شد؛ اما در طبقۀ اول تیرهای چوبی با تیرهای آهنی تعویض شدند. همچنین در مورد تزیینات بنا، نظر کارشناسان بر این است که تمامی تزیینات ساختمان در حال حاضر مربوط به دورۀ پهلوی است و تنها سرستونها قدمت قاجاری دارند. این تزیینات که در گچ‌بری و آینه‌کاری خلاصه می‌شوند، چندان دستخوش تغییر (به‌ویژه در نمای بیرونی) نشده بودند؛ در سالن اصلی طبقۀ دوم نیز نقاشیهایی مربوط به دورۀ پهلوی وجود داشته است که بعدها روی آنها را با کاغذ دیواری پوشانده بودند.
سرانجام، اصلاحات و مرمتهای انجام گرفته را می‌توان در سبک‌سازی کف طبقۀ دوم و کف‌سازی آن با تیرآهن و طاق ضربی، کف‌سازی ایوان شمالی طبقۀ دوم و مرمت تزیینات به‌ویژه در سقف ایوانها خلاصه کرد. در ساماندهی عرصه نیز درختان سوخته و خشکیده برچیده شده، و به‌سبب قرارگیری عمارت در سطحی پایین‌تر از کف معبر (حدود 5 متر در عمق)، پس از درِ ورودی (در جبهۀ شمالی)، 3 ردیف پله جهت دسترسی به بنا ایجاد گردیده است.
بنا روی سکویی به ارتفاع تقریبی 5 / 1 متر قرار دارد. قرارگیری بنا در نیمۀ جنوبی سکو سبب شده است تا فضایی فراخ‌تر در جبهۀ شمالی ساختمان به دست آید. در باقی جبهه‌ها نیز سکو به صورت ایوانی سراسری گرداگرد ساختمان امتداد یافته است. پلان عمارت به شکل مستطیلی کشیده در جهت شرقی ـ غربی است که یک بخش الحاقی به سرتاسر ضلع شمالی آن متصل شده است. این بخش الحاقی یک‌طبقه است و در جبهۀ شمالی خود یک تودۀ مستطیل‌شکل کوچک‌تر به‌عنوان پیشخوان یا ورودی ساختمان دارد.
عمارت تقریباً به شکل 3 حجم، در 3 مقیاس مختلف (کوچک، متوسط و بزرگ) دیده می‌شود که به‌طور متوالی پشت‌سرهم قرار گرفته‌اند. طبقۀ اول شامل یک سالن به ابعاد تقریبی 12×14 متر است که از جبهۀ جنوبی به اتاق کوچک‌تر دیگری به ابعاد تقریبی 6× 8 متر راه می‌یابد. این اتاق توسط دری در ضلع غربی به فضاهای دیگر مرتبط می‌شود. سقف اتاق شمالی پوشیده از تزیینات گچ‌بری است و دو طاقچۀ بزرگِ تمام آینه‌کاری در دو ضلع شرقی و غربی خود دارد. همچنین 8 ستون مدور به ارتفاع تقریبی 4 متر در این سالن دیده می‌شود که دارای سرستونهای گچ‌بری شده‌اند. تزیینات اتاق جنوبی شامل حاشیه‌های آینه‌کاری و گچ‌بری شده در لبۀ سقف و اجرای یک قاب مدور آینه‌کاری در مرکز سقف است.
دورتادور ساختمان در طبقۀ اول اتاقهایی قرار دارند که دارای بازشوهایی رو به حیاط‌اند. در جبهۀ غربی ساختمان نیز آشپزخانه و پلکان مرتبط با طبقۀ دوم واقع شده است.
طبقۀ دوم نسبت به طبقۀ اول دستخوش تغییرات کمتری شده است. در این طبقه یک سالن اصلی بزرگ و دو اتاق در دو طرف آن (جبهۀ شرقی و غربی) وجود دارد. سالن از دو جبهۀ شمالی و جنوبی دارای بازشوهایی رو به ایوان است. اتاقها نیز هریک توسط یک درِ میانی به سالن راه می‌یابند. اتاق غربی به‌سبب قرارگیری راه‌پله در این جبهه، نسبت به اتاق شرقی، ابعاد کوچک‌تری دارد. فضاهای طبقۀ دوم در نمای درونی فاقد تزیینات است و فقط سقف سالن و اتاقها لمه‌کوبی شده‌اند.
در این طبقه نیز ایوانی سراسری در اطراف بنا امتداد یافته که بار آن در دو طبقه توسط 4 جرز قطور در گوشه‌های ساختمان تحمل می‌شود. ایوان این طبقه در جبهۀ شمالی با بیشترین عرض، به یک بالکن باصفا بدل شده است. این بالکن که می‌تواند ویژگی خاص طبقۀ فوقانی بنا به شمار آید، درنتیجۀ الحاقات جبهۀ شمالی در طبقۀ زیرین به دست آمده، به این معنا که از بام بخشهای الحاقی در طبقۀ اول به‌عنوان بالکن در طبقۀ فوقانی استفاده شده است.
نمای خارجی بنا در 4 جبهه پوشیده از رنگ است و گچ‌بریهایی با نقوش گل و بوته در قسمت لبۀ دیوارها و سقف ایوان دارد. همچنین در مرکز هریک از نماهای شمالی و جنوبی، و در قسمت لبۀ شیروانی، یک تاج (خورشیدی) اجرا شده که مزین به طرحهای گل و بوتۀ گچ‌بری و رنگ‌آمیزی شده است. از میان نماهای چهارگانۀ بنا، نماهای جانبی (شرقی و غربی) تقریباً قرینۀ یکدیگرند. در نماهای شرقی و غربی هر طبقه 4 ستون با سرستونهای گچ‌بری‌شده و دو در و 4 پنجره دیده می‌شود.
در طبقۀ اول از میان دو دری که در هر ضلع وجود دارد، تنها یک در دارای تزیینات گچ‌بری است که دورتادور آن نقش بسته است. نمای جنوبی در هر طبقه دارای 12 ستون با مشخصات پیش‌گفته و 11 در و یک تاج بر لبۀ بام است. در این جبهه پلکانی در مرکز نما و در راستـای شمالی ـ جنـوبی دیده می‌شود که امکان دسترسی به ایوان طبقۀ اول را فراهم می‌آورد.
گفته می‌شود که درگذشته در جبهۀ جنوبی استخری بزرگ وجود داشته است که در نقاط مختلف آن جزایر مصنوعی ایجاد نموده، و آنها را توسط پلهای فلزی به اطراف مرتبط کرده بودند. بنابر این گزارش، به نظر می‌رسد که در گذشته نمای اصلی بنا در همین جبهه بوده است؛ اما در حال حاضر باتوجه به نبود استخر در جبهۀ جنوبی و تغییراتی که در جبهۀ شمالی عمارت پیش آمده است، نمای شمالی، نمای اصلی ساختمان به شمار می‌آید. در نمای شمالی 6 پیلک با سرستونهای گچ‌بری‌شده در طبقۀ اول و 4 ستون در ایوان دیده می‌شود. این نما بیشترین تزیینات بنا را به نمایش می‌گذارد و به واسطۀ وجود بالکن و تاج تزیینی بام، چشم‌اندازی جالب توجه به دست داده است.
این عمارت که در میدان هروی، خیابان وفامنش، کوچۀ جمالی واقع شده، در تیر ماه 1377 به شمارۀ 042‘2 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

مآخذ

تحقیقات میدانی مؤلف؛ داوودی، مهدی، عین‌الدوله و رژیم مشروطه، تهران، 1357 ش؛ ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، تهران، 1374 ش؛ مرمت و بازسازی عمارت عین‌الدوله، روابط عمومی سازمان زیباسازی شهرداری تهران، تهران، 1389 ش.

سیما طایفه