فرفیون

نویسنده (ها) : هما میرانصاری

آخرین بروز رسانی : یکشنبه 8 تیر 1399

فرفیون \ farfiyūn \ ، یا شیرسگ، جنسی از گیاهان گل‌دار، یک‌ساله یا چندسالۀ علفی، درختچه‌ای یا درختی یک‌پایه، با شیرابۀ سفیدرنگ و تلخ‌مزه که در سراسر جهـان ــ بـه‌استثنـای نواحـی سرد شمالـی و کوهستانهای مرتفع ــ ازجمله در بلندیهای شمیران و جاجرود می‌روید.
در متون کهن پزشکی، صمغ درخت مازریون و نیز درخت خار / غار، فرفیون (فربیون / اوفِربیون / اوبربیون / آفَربیون) نامیده می‌شد. به نوشتۀ پزشکان طب سنتی، صمغ (شیرابۀ) تازۀ این گیاه به رنگ خاکستری متمایل به زرد، و صمغ کهنۀ آن متخلخل و خشک و مایل به سرخ است. صمغ فرفیون طعم و بوی تندی دارد و به نامهای مختلف عربی ازقبیل آکل نفسه، قاتل نفسه و قاتل ابیه نامیده شده است؛ زیرا این صمغ به‌سبب تأثیر قویِ ترکیبِ شیمیاییِ آن، در هرچه ریخته شود آن را، و هر چه را در آن ریخته شود، از بین می‌برد. در گذشته برای استخراج و جمع‌آوری این صمغ، از شکنبۀ گوسفند که ظاهراً نسبت به آن مقاوم بوده است، استفاده می‌کردند (حاجی‌زین‌عطار، 453؛ حکیم مؤمن، 320؛ بیرونی، 516- 517؛ میرحیدر، 4 / 285). امروزه فرفیون به جنسی از گیاهان شیرابه‌دار (نه صمغ آنها) گفته می‌شود.
در جهان بیش از 600‘1 گونه از این جنس وجود دارد که نزدیک به 70 گونۀ علفی و درختچه‌ای آن در ایران می‌روید. این جنس از نظر اقتصادی و دارویی ارزشمند است، اما ارزش علوفه‌ای ندارد. بنت‌قنسول گونه‌ای از فرفیون است که به شکل زینتی و درختچه‌ای، دارای برگهای سبز روشن و چمنی است و در پاییز و زمستان، گل‌آذینهایی به رنگ سرخ دارد و به‌واسطۀ
حرارت مناسب محیط، برگهای انتهای ساقۀ آن رنگ زیبایی به خود می‌گیرد. بنت قنسول از گونه‌های واردشده به ایران، و بومی مکزیک است (مظفریان، رده‌بندی ... ، 2 / 304، درختان ... ، 264؛ ثابتی، 150).
فرفیونِ درختچه‌ای و بیدار جزو درختان کائوچوکی از این جنس‌اند. گونۀ اول با برگهای قلبی‌شکل و ریزان، انحصاری ایران است و فقط در نواحی جنوبی کشور می‌روید و به‌گویش محلی پِرِخ و پَرّه خوانده می‌شود. گونۀ دوم هم در جنوب کشور به‌عنوان پرچین کاشته می‌شود و شباهت زیادی به پِرِخ دارد، با این تفاوت که برخلاف گونۀ اول، فاقد انشعابات کروی‌شکل است و گاهی با درختان بومی اشتباه گرفته می‌شود. چون شیرابۀ سفیدرنگ آن در تماس با چشم، سوزش و درد ایجاد می‌کند، از همین رو به آن دیدار (دیه‌دار)، و گاهی نیز درخت نفت گفته می‌شود (همو، 149-151؛ مظفریان، 221, 223، درختان، 265).
گونۀ معروف این جنس که در طب سنتی مصرف دارویی دارد، Euphorbia helioscopia است. این جنس یک‌ساله، به ارتفاع 30-50 سانتی‌متر، با ساقۀ کوتاه و نسبتاً ضخیم، و برگهای متناوب و تخم‌مرغی ـ شکل و دندانه‌دار، بـه رنگ خاکستری روشن است. ریشۀ آن ــ بـا خاصیت مسهلی ــ برای دفع کرم روده مفید و دانۀ آن نیز ملین است و از مخلوط آن با فلفل سیاه بوداده برای درمان مبتلایان به وبا استفاده می‌شود. از شیرابۀ این گونه برای از بین بردن زگیل استفاده می‌کنند (میرحیدر، همانجا؛ زرگری، 4 / 369؛ عماد، 5 / 95).
فرفیون از نظر پزشکان طب سنتی، طبیعتی گرم و خشک دارد. در گذشته از این صمغ بیشتر برای استعمال داخلی استفاده می‌شد، اما امروزه به‌سبب سمی‌بودن این صمغ و سوزش و خارش شدید ناشی از آن، برای استعمال داخلی توصیه نمی‌شود؛ در پاره‌ای از موارد برای استعمال خارجی، جوشاندۀ این گیاه به‌عنوان محلول شست‌وشو برای رفع جوش و کورک پوست کاربرد دارد (حکیم مؤمن، همانجا؛ میرحیدر، 302- 303).
فرفیونِ پس‌قلعه‌ای / خوشه‌ای گیاهی چندساله (پایا)، متمایل به سبز، به ارتفاع 25-50 سانتی‌متر، با برگهای بدون دم‌برگ که در بالای ساقه به‌تدریج بزرگ‌تر می‌شود، و گلهای مجتمع در گل‌آذین سیاتیوم به ‌صورت چترهایی با 5-6 شعاع بلند و منتهی به دو شاخۀ کوتاه، از گونه‌های بومی ایران است که در منطقۀ شمیرانات و جاجرود در ارتفاع 500‘1 متری می‌روید. زمان گل‌دهی این گیاه در ماههای تیر و مرداد است (قهرمان، شم‌ 14 / 1675، نیز 67؛ مبین، 2 / 120).

مآخذ

بیرونی، ابوریحان، الصیدنة، به‌کوشش عباس زریاب، تهران، 1370 ش؛ ثابتی، حبیب‌الله، درختان و درختچه‌های ایران، تهران، 1344 ش؛ حاجی زین‌عطار، علی، اختیارات بدیعی، کانپور، 1296 ق / 1879 م؛ حکیم مؤمن، محمد، تحفة المؤمنین، به‌کوشش روجا رحیمی و دیگران، تهران، 1386 ش؛ زرگری، علی، گیاهان دارویی، تهران، 1369 ش؛ عماد، مهدی، شناسایی گیاهان دارویی و صنعتی جنگلی و مرتعی و موارد مصرف آنها، تهران، 1379 ش؛ قهرمان، احمد، فلور رنگی ایران، مؤسسۀ تحقیقات جنگلها ومراتع و دانشگاه تهران، تهران، کد 052 / 001 / 055؛ مبین، صادق، رستنیهای ایران، فلور گیاهان آوندی، تهران، 1358 ش؛ مظفریان، ولی‌الله، رده‌بندی گیاهی، تهران، 1379 ش؛ همو، درختان و درختچه‌های ایران، تهران، 1383 ش؛ میرحیدر، حسین، معارف گیاهی، تهران، 1374 ش؛ نیز:

Ghahreman, A. and F. Attar, Biodiversity of Plant Species in Tehran Megalopolis, Tehran, 2001; Mozaffarian, V., A Dictionary of Iranian Plant Names, Tehran, 1996.
هما میرانصاری