استرآبادی تهرانی

نویسنده (ها) : حسن موسوی زاده

آخرین بروز رسانی : جمعه 15 آذر 1398

استرابادی تهرانی \ estarābādī-ye tehrānī\ ، شیخ علی (1242- 1318 ق/ 1826-1900 م)، معروف به شریعتمدار، از علما و فقهای مشهور شیعی، ساکن دزاشیب شمیران.
شیخ علی فرزند ملا محمدجعفر استرابادی (د 1263 ق) صاحب منظومۀ آب و حیات، در 22 شعبان 1242 در قزوین متولد شد و تا 20 سالگی، که پدرش وفات یافت، نزد او مقدمات علوم را فراگرفت. حدت هوش وی در مرتبه‌ای بود که در 12 سالگی، برخی از کتابهای عربی را تصنیف کرد.
پس از مرگ پدر که با سلطنت محمد شاه قاجار (سل‌ 1250-1264 ق/ 1834- 1848 م) مقارن بود، شیخ علی نزد شاه تقرب جست و پس ‌از چندی، برای ادامۀ تحصیلات به عتبات رفت و در آنجا، از محضر استادان مشهوری چون شیخ محمدحسن بن شیخ باقر اصفهانی، معروف به صاحب‌جواهر (د 1266 ق)، و پس از او، شیخ مرتضى انصاری (د 1281 ق/ 1846 م) بهره جست. شیخ علی در 1272 ق، از سوی شیخ مرتضى انصاری اجازۀ اجتهاد گرفت. پس از آن، به تهران آمد و در دزاشیب شمیران اقامت گزید و بیشتر روزگارش را در آنجا گذراند. او در آغاز، مورد احترام و تکریم ناصرالدین شاه (سل‌ 1264-1313 ق/ 1848- 1895 م) بود، اما بعدها، بـا دسیسه‌های اطرافیان شاه بـه غضب او گرفتار شد (نک‌ : دنبالۀ مقاله؛ نیز ناظم‌الاسلام، 1/ 145؛ معلم، 4/ 1170).

کتابهایی چند از شیخ علی بر جای مانده است. جامع ناصری از جملۀ آثار او ست. او این کتاب را بر اسلوب جامع عباسی، به سفارش میرزا سعید خان، وزیر خارجه، و با دستور ناصرالدین‌ شاه تألیف کرد (اعتمادالسلطنه، 1/ 201؛ دانش‌پژوه، 510 -511). درواقع، ناصرالدین ‌شاه می‌خواست این کتاب را قانون رسمی و جاری کشور کند، هرچند مخالفان استقرار قوانین اسلامی ازجمله امین‌السلطان، صدراعظم‌ ناصرالدین ‌شاه، چون منافع خود را در خطر می‌دیدند، به بهانۀ آنکه اجرای این قانون منافی استقلال دولت و سلطنت است، شاه را منصرف کردند (ناظم‌الاسلام، 1/ 146-147).
دیگر آثار مهم استرابادی اینها ست: جنة‌ السرور (در کیفیت زیارت عاشورا)؛ تحفة ‌الانام (در طهارت و نماز)؛ مرشد الراشدین (در اخلاق)؛ الدر الثمین و مصباح الانام (در کلام)؛ مدار المغمومین (به‌عربی در مزار ائمۀ معصومین)؛ غایة‌ الآمال (در علم رجال)؛ بروج‌ العروج (در هیئت)؛ آیینۀ جهان‌نما (در تاریخ کرۀ زمین)؛ بوستان (منظومه‌ای به فارسی)؛ الدرر الایتام (در شرح همان بوستان). شیخ علی همچنین، طبع شعر داشت و اشعاری می‌سرود (برای آگاهی بیشتر از آثار شیخ علی استرابادی، نک‌ : معلم، 4/ 1170-1172؛ آقابزرگ، طبقات ... ، 1/ 1361-1364، الذریعة، 1/ 51-52).
استرابادی در امور معقول و منقول تبحری خاص داشت (همو، طبقات، 1/ 1361). او با مردم کمتر معاشرت می‌کرد و با دولت نیز سروکاری نداشت و با مستمری‌ای که از دیوان برایش مقرر شده بود، گذران می‌کرد (معلم، 4/ 1170). گفته شده که وی دربارۀ مسائل شرعی، اهل تسامح بوده، و مثلاً، دود را جزو مبطلات روزه نمی‌دانست. او افزون‌ بر علوم دینی، بر نکات فنی نیز مسلط بود و اختراعاتی ازجمله ساعت دزدگیر، تفنگ ته‌پر، کالسکۀ خودرو جنگی و قبله‌نمایی معروف داشت.
شیخ‌ علی به‌سبب حسادت اطرافیان ناصرالدین‌ شاه و غضب وی مدتی به مازندران رفت. او در آغاز قصد داشت در آنجا، تجهیزاتی برای کشاورزی اختراع کند، اما موفق به این کار نشد و پس از چندی، به تهران بازگشت (ناظم‌الاسلام، 1/ 146؛ ستوده، 1/ 426) و سرانجام، در 1315 ق (آقابزرگ، همانجا) و به قولی دیگر، در 1318 ق (ناظم‌الاسلام، 1/ 147) در تنگ‌دستی درگذشت.
ناظم‌الاسلام کرمانی، از شاگردان استرابادی و صاحب کتاب تاریخ بیداری ایرانیان، در مقدمۀ کتابش شرحی بر احـوال شیـخ آورده است (نک‌ : 1/ 145- 148). امروزه، مسجدی در محلۀ دزاشیب به نام مسجد آقا شیخ علی منتسب به استرابادی وجود دارد که با قدمتی بیش از 200 سـال در مساحتی بـالغ بـر 60 مـ2 (بـازسـازی در 1372 ش) از مساجد کهن شمیران به شمار می‌آید («دزاشیب»، بش‌ ‌).

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ همو، طبقات اعلام الشیعة (قرن 14)، مشهد، 1404 ق؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، المآثر و الآثار (چهل سال تاریخ ایران)، به‌کوشش ایرج افشار، تهران، 1374 ش؛ دانش‌پژوه، محمدتقی، «جامع ناصری و قانون ناصری»، مجموعۀ سخنرانیهای دومین کنگرۀ تحقیقات ایرانی، به‌کوشش حمید زرین‌کوب، مشهد، 1352 ش، ج 2؛ «دزاشیب»، کتاب اول (مل‌ )؛ ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، تهران، 1371 ش؛ معلم حبیب‌آبادی، محمدعلی، مکارم ‌الآثار، اصفهان، 1352 ش؛ ناظم‌الاسلام کرمانی، محمد، تاریخ بیداری ایرانیان، به‌کوشش علی‌اکبر سعیدی سیرجانی، تهران، 1357 ش؛ نیز:

Ketabeavval,www.ketabeavval.ir/ Tehran/ 1392.aspxt%.22%.D… (acc. Jan.18, 2010).
حسن موسوی زاده