کریمان

نویسنده (ها) : علی میرانصاری

آخرین بروز رسانی : دوشنبه 19 خرداد 1399

کریمان \ karīmān \ ، حسین (آبان 1292 ـ آذر 1372 / نـوامبر 1913 ـ دسامبر 1993)، استاد دانشگاه، نویسنده، پژوهشگر و از برجسته‌ترین محققان تاریخ و جغرافیای تاریخی تهران، ری و شمیرانات.
او در روستای آهار از توابع شمیران به‌دنیا آمد. نام پدرش اسماعیل بود. دوره‌های ابتدایی و متوسطه را در مدارس تهران به پایان برد و تحصیلات خود را در دانشگاه تهران، در رشتۀ زبان و ادبیات فارسی ادامه داد. در همین دوره و در همین شهر، در مدارسی مانند حافظ، منوچهری، ایمان و اتحاد به تدریس پرداخت. کریمان در 1322 ش، یعنی در آغاز دهۀ سوم زندگی‌اش، به دریافت دانشنامۀ لیسانس از دانشگاه تهران توفیق یافت (ممتحن، 102؛ زمانی، 137- 138).
او دو سال بعد، یعنی در پاییز 1324 ش، محل خدمت خود را از تهران به قم تغییر داد و در دبیرستان حکیم نظامی آن شهر که پیش‌تر در 1317 ش، در دورۀ وزارت اسماعیل مرآت (1314- 1318 ش) تأسیس شده بود، مشغول به تدریس شد. او عهده‌دار تدریس موادی مانند ادبیات فارسی، عربی و جغرافیا بود. در این زمان، بسیاری از استادان مجرب در این دبیرستان حضور داشتند و آنجا را به یکی از قطبهای علمی شهر قم تبدیل کرده بودند؛ استادانی مانندِ محمدامین ریاحی، امیرحسن یزدگردی، حسن سادات‌ناصری، محمدحسین بهشتی، ابوالفضل مصفا، مظاهر مصفا و علی‌اصغر فقیهی (کریمان، 4؛ اشعری، 62- 63؛ محسنی، 110؛ محمودیان، 95؛ فقیهی، «تاریخچه ... »، 45- 46، «آقای ... »،86- 87).
اقامت در قم سبب شد، کریمان بدین فکر افتد تا از حوزۀ علمیۀ این شهر، نهایت استفاده را ببرد. او بدین منظور، در جلسۀ درس کسانی مانند آیات عظام بروجردی، سید محمد کوه‌کمره‌ای (حجت)، صدر، خوانساری، شریعتمدار استرابادی و محمدصادق نصیری سرابی حضور یافت و از محضر ایشان بهره‌ها برد (کریمان، همانجا؛ فاضل، 28- 29).
از دیگر اقدامات کریمان در این دوره، تهیۀ نقشۀ جامع قم در خرداد 1328 بود که با پای پیاده و پیمودن تمام محلات شهر، بدین مقصود جامۀ عمل پوشاند و این نقشه را دست‌مایۀ کتابی به نام جغرافیای شهرستان قم کرد که در همین سال در این شهر منتشر ساخت. اصل این نقشه در کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نگهداری می‌شود.
کریمان در 1328 ش، در دورۀ دکتری ادبیات دانشگاه تهران پذیرفته شد و در 1329 ش، در تهران رحل اقامت افکند. او در دانشگاه تهران توانست از محضر چهره‌های درخشان ادب فارسی مانند ملک‌الشعرا بهار، بدیع‌الزمان فروزانفر، جلال‌الدین همایی، سید کاظم عصّار، محمدتقی مدرس‌رضوی، احمد بهمنیار، عبدالعظیم قریب، فاضل تونی، لطفعلی صورتگر، سعید نفیسی و محمود شهابی، کسب فیض کند.
کریمان در 1335 ش، موفق به دریافت درجۀ دکتری از دانشگاه تهران شد. عنوان رسالۀ دکتری وی شیخ طبرسی و تفسیر مجمع البیان بود که به راهنمایی علی‌اصغر حکمت صورت گرفت. کریمان پس از فراغت از تحصیل، تدریس دانشگاهی خود را از دانشگاه تهران آغاز کرد و در ادامه، به استخدام دانشگاه ملی (شهید بهشتی) درآمد. او تا 1358 ش، در این سمت ماند و در همین سال، و پس از 45 سال تدریس در مقاطع مختلف تحصیلی (از ابتدایی تا دانشگاهی)، بازنشسته شد. کریمان سرانجام پس از یک دورۀ بیماری طولانی، در تهران درگذشت و در گورستان وادی‌السلام قم به خاک سپرده شد (کریمان، همانجا؛ محسنی، 109؛ رضایی، 118؛ فاضل، 26؛ ممتحن، 103؛ زمانی، 137- 138).

تحقیقات

کریمان پس از پایان تحصیلات و در کنار تدریس، به تحقیق و تألیف روی آورد. در یک نگاه کلی، تحقیقات او در 3 حوزه صورت گرفت:

1. تصحیح

اگرچه کریمان، خود به طور مستقل به تصحیح هیچ یک از متون زبان فارسی دست نیازید، ولی به مدت 12 سال در کنار بدیع‌الزمان فروزانفر، در تصحیح یکی از مهم‌ترین متون کلاسیک زبان فارسی، یعنی کلیات شمس، شرکت داشت. فروزانفر در 1334 ش، در آغاز تصحیح کلیات شمس، از همکاری امیرحسن یزدگردی برخوردار بود. یزدگردی که همکار کریمان در مدرسۀ حکیم نظامی قم، و هم‌دورۀ او در دورۀ دکتری دانشگاه تهران به شمار می‌رفت، او را به فروزانفر معرفی کرد و بدین ترتیب، پایۀ یک همکاری دوازه ساله بین آنها ریخته شد که تا 1346 ش، یعنی تا پایان تصحیح متن کلیات شمس و تنظیم فهرستهای آن، ادامه یافت. فروزانفر در پایان تمام مجلدات نه‌گانۀ این اثر، از دو همراهش، یعنی یزدگردی و کریمان یاد کرده، و هر دو را به فراست، احاطه بر ظرایف و دقایق زبان و ادب فارسی و دانش بسیار ستوده است (نک‌ : فروزانفر، 1 / «ه‌ »، «یو»).

2. مقالات دائرةالمعارف تشیع

در 1361 ش، بنیاد دائرةالمعارف تشیع «با هدف تألیف و تدوین و نشر دانشنامه‌ای جامع و مفصل دربارۀ فرهنگ و معارف تشیع» در تهران تأسیس شد. در آغازِ راهِ این دائرةالمعارف، بهاءالدین خرمشاهی، به عنوان یکی از مسئولان آن مرکز، طی ملاقاتی با کریمان، توانست نظر موافق او را دربارۀ تألیف مقالاتی برای این دانشنامه جلب کند. همکاری کریمان با این دائرةالمعارف، نزدیک به 10 سال، یعنی تا پایان عمر او ادامه یافت. در این مدت، وی 70 مقاله برای این دانشنامه نوشت (فانی، 72- 73؛ خرمشاهی، 71).

3. آثار مستقل

این آثار که در دو قالب کتاب و مقاله جای می‌گیرند و بیشتر آنها منتشر شده‌اند، با 3 موضوع مرتبط‌اند: یک) رجال و تاریخ شیعی؛ دو) ادب فارسی؛ سه) جغرافیا، با رویکرد به جغرافیای تاریخی (در حوزۀ تهران، ری و شمیرانات) و جغرافیای اساطیری شاهنامه (دربارۀ مجموع آثار کریمان، نک‌ : میرانصاری، 19- 24).
آثار کریمان در حوزۀ جغرافیا ( تاریخی و اساطیری)، مشتمل بر 7 کتاب، و بیش از 40 مقاله است که عمدۀ آنها چاپ و منتشر شده‌اند (نک‌ : همانجا). آثاری مانند ری باستان، برخی از آثار برجا مانده از ری قدیم، تهران در گذشته و حال، و قصران.
از میان این آثار، کتاب قصران ( کوهسران) مستقیماً به جغرافیای تاریخی منطقۀ وسیعی ازجمله شمیران مربوط می‌شود. به باور کریمان (ص 10)، قصران دارای محدوده‌ای با این مشخصات بوده است: از جنوب به کوه بی‌بی شهربانو، از شرق به کوه دماوند، از شمال به نور مازندران، و از غرب به درۀ کرج.
کتاب قصران در 2 جلد و 3 باب فراهم آمده است. باب اول شامل 4 فصل است و موضوعاتی چون: تاریخچه، حدود، ویژگیهای جغرافیایی، آثار تاریخی، آبادیها و رجال قصران را دربر دارد. باب دوم در دو فصل فراهم آمده است و مشتمل بر چنین مباحثی است: دین، مذهب و زیارتگاههای قصران. باب سوم در دو فصل است و مربوط به گویش، ضرب‌المثلها و مردم‌شناسی قصران می‌شود.

مآخذ

اشعری، عبدالرحیم، «درسهایی از کریمان»، نامۀ کریمان، به کوشش محمدعلی سجادی، تهران، 1373 ش؛ خرمشاهی، بهاءالدین، «با کریمان کارها دشوار نیست»، همان؛ زمانی، مهدی و احمد محمودی، «کریمان، یادگاری برای همۀ سالها»، ماندگاران شهر، به کوشش رقیه رحیمی شادهی، تهران، 1390 ش؛ فاضل، علی، «در سیرۀ استاد کرامند کریمان»، نامۀ کریمان (نک‌ : هم‌ ، اشعری)؛ فانی، کامران، «یـادی از استـاد»، مـاندگاران شهـر (نک‌ : هم‌ ، زمـانی)؛ فروزانفر، بدیع‌الزمان، مقدمه بر کلیات شمس، به کوشش همو، تهران، 1336 ش؛ فقیهی، علی‌اصغر، «آقـای حسین کریمان در قم»، نامۀ کریمان (نک‌ : هم‌ ، اشعری)؛ همو، «تاریخچۀ قم»، قم را بشناسید، قم، 1328 ش؛ کریمان، حسین، «گفت‌وگو با کامران فانی و عزیزالله بیات»، کیهان فرهنگی، تهران، 1364 ش، س 2، شم‌ 8؛ محسنی، علی، «جمعیت خویش از کریمان داریم»، ماندگاران شهر (نک‌ : هم‌ ، زمانی)؛ محمودیان، عباس، «یادی از دکتر کریمان»، نامۀ کریمان (نک‌ : هم‌ ، اشعری)؛ ممتحن، حسینعلی، «یادی و خاطراتی از مرحوم استاد دکتر حسین کریمان»، همان؛ میرانصاری، علی، «کتاب‌شناسی دکتر کریمان»، همان.

علی میرانصاری