لغت نامه دهخدا، مؤسسه

نویسنده (ها) : حسن موسوی زاده

آخرین بروز رسانی : یکشنبه 8 تیر 1399

لغت‌نامۀ دهخدا، مؤسسه \ moºassese-ye loqat-nāme-ye deh-xodā \ ، نخستین مؤسسۀ لغت‌نامه‌نویسی در ایران که به همت علی‌اکبر دهخدا بنیان نهاده شد. ساختمان این مؤسسه که امروزه (1388 ش) در خیابان ولیعصر، جنب باغ فردوس، ایستگاه پسیان واقع است، ازجمله موقوفه‌های دکتر محمود افشار یزدی (ه‌ م) به شمار می‌آید.
در 1317 ش علی‌اکبر دهخدا (ه‌ م)، ادیب، شاعر و سیاستمدار دوره‌های پهلوی اول و دوم، درصدد تدوین و انتشار لغت‌نامه‌ای فارسی برآمد که بعدها به لغت‌نامۀ دهخدا شهرت یافت. دهخدا به همراهی دو تن از استادان برجستۀ آن زمان یعنی جلال‌الدین همایی و احمد بهمنیار که از سوی اسماعیل مرآت، وزیر فرهنگ وقت، معرفی شده بودند، جلد نخست این لغت‌نامه مشتمل بر مدخلهای «آ» تا «ابوسعد» را در حدود 500 صفحه توسط وزارت معارف وقت منتشر کرد. انتشار جلدهای بعدی این اثر به سبب نبود سرمایه‌ای مکفی متوقف شد؛ اما دهخدا همچنان با کمک تنی چند از محققان، به مطالعۀ کتابها، فرهنگها و یادداشت و فیش‌برداری از آنها همت گماشت («دیداری ... »، 62).
در دی‌ماه 1324 به پیشنهاد عبدالحمید زنگنه، نمایندۀ مجلس شورای ملی، و پس از تصویب نمایندگان مجلس، سازمان لغت‌نامۀ دهخدا شکل گرفت. براساس ماده‌واحدۀ این مصوبه، مجلس شورای ملی مکلف شد که ضمن قراردادی دوجانبه با علی‌اکبر دهخدا، تمهیدات لازم ازجمله هزینۀ چاپ و نیروی کار مورد نیاز را در اختیار او قرار بدهد. همچنین به موجب این ماده‌واحده مقرر شد که هزینه‌های جاری این سازمان از طریق ردیف بودجۀ مجلس تأمین شود. بدین‌ترتیب، تدوین این لغت‌نامه در خانۀ دهخدا، در خیابان ایرانشهر آغاز شد و 5 تن از استادان بزرگ آن زمان ازجمله محمد معین، غلامحسین صدیقی، حسین خطیبی، خانبابا بیانی و ذبیح‌الله صفا از سوی مجلس شورای ملی برای یاری رساندن به دهخدا در این کار معرفی شدند. در واقع، سرپرستی و نظارت بر کلیۀ امور لغت‌نامه برعهدۀ دهخدا بود و امور اداری نیز توسط حسین خطیبی، استاد دانشگاه تهران و رئیس ادارۀ روزنامۀ رسمی کشور اداره می‌شد. در 1325 ش، جلد نخست این اثر که پیش‌تر به چاپ رسیده بود، تجدیدچاپ شد و سپس جلدهای بعدی منتشر شدند («مؤسسه ... »، راهنما ... ، 463).
در 1334 ش دهخدا نامه‌ای به مجلس شورای ملی ارسال کرد و طبق آن سازمان لغت‌نامه را به نمایندگی از ملت ایران، به مجلس شورای ملی تقدیم کرد. در دی‌ماه همان سال، هیئت رئیسۀ مجلس شورای ملی تصمیم گرفت که این سازمان را به مجلس شورای ملی که در آن روزگار در میدان بهارستان واقع بود، منتقل کند.
دهخدا در 7 اسفند همان سال درگذشت و بنا بر وصیت وی، دکتر محمد معین سرپرستی و ادارۀ کار این سازمان را برعهده گرفت و اشخاص دیگری همچون محمد دبیرسیاقی و جعفر شهیدی، او را در این امر یاری رساندند.
در 1336 ش و به موجب تبصرۀ مادۀ دوم بودجۀ مجلس شورای ملی، سازمان لغت‌نامه با بودجۀ آن به دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران منتقل شد و شورای دانشگاه تهران اساسنامۀ این سازمان را تصویب کرد. براساس این اساسنامه، سازمان لغت‌نامۀ دهخدا به عنوان مؤسسه‌ای تحقیقاتی وابسته به دانشگاه تهران معرفی شد؛ دانشگاه تهران نیز تنظیم، چاپ، نشر، فروش، توزیع و ادارۀ مؤسسه را با بودجۀ آن به دانشکدۀ ادبیات که در آن زمان در بهارستان واقع بود، واگذار کرد. امور اداری لغت‌نامه نیز زیر نظر رئیس دانشکدۀ ادبیات و کمیتۀ امور لغت‌نامه قرار گرفت. براساس یکی از بندهای این اساسنامه، مؤسسۀ لغت‌نامۀ دهخدا به بخشهایی ازجمله دایرۀ تهیه و تدوین لغت‌نامه، دایرۀ کتابخانه و دایرۀ فیشها تقسیم شد. به موجب بند دیگری از این اساسنامه، کمیتۀ امور لغت‌نامه متشکل از یکی از استادان دانشکدۀ ادبیات به انتخاب شورای این دانشکده برای مدت دو سال با امکان تجدید انتخاب، و رئیس ادارۀ کل انتشارات و روابط دانشگاهی و رئیس امور لغت‌نامه شد. ریاست امور لغت‌نامه در آن زمان برعهدۀ دکتر محمد معین بود.
در بهمن 1353 ش، ساختمانی از موقوفات دکتر محمود افشاریزدی به این مؤسسه اختصاص داده شد و بنابراین، مؤسسۀ لغت‌نامۀ دهخدا از ابتدای سال 1354 ش در محل جدید خود، واقع در جنب باغ‌فردوس شمیران فعالیت خود را از سر گرفت. در 1383 ش نیز ساختمان جدید این مؤسسه که زمین آن هم ازجمله موقوفات دکتر محمود افشاریزدی بود، در همان محل در جنب ایستگاه پسیان به بهره‌برداری رسید و از این پس، کلیۀ کارکنان مؤسسۀ لغت‌نامۀ دهخدا به این ساختمان منتقل شدند («مؤسسه ... »، مؤسسه ... ، بش‌ ؛ «آشنایی ... »، 26؛ معین، 407- 408).
تألیف لغت‌نامۀ دهخدا سرانجام در 1359 ش در 50 جلد پایان پذیرفت. بیش از 100 محقق و دانشمند در یادداشت‌برداری و تألیف عناوین آن با مؤسسۀ لغت‌نامۀ دهخدا همکاری داشته‌اند. این اثر ملی در 1372 ش، توسط مؤسسۀ لغت‌نامۀ دهخدا حروف‌نگاری رایانه‌ای شد و امروزه (1388 ش) در 16 جلد، و همچنین بر روی لوح فشرده‌ای قابل استفاده است («مؤسسه»، مؤسسه، بش‌ ).
یکی از بخشهای آموزشی این مؤسسه، مرکز بین‌المللی آموزش زبان فارسی است که در 1368 ش به پیشنهاد دکتر سید جعفر شهیدی (د 1386 ش)، رئیس موقت مؤسسۀ لغت‌نامۀ دهخدا و با تأیید وزارت علوم و آموزش عالی، به عنوان نخستین نهاد دانشگاهی برای آموزش و گسترش زبان فارسی، طراحی و تأسیس شد. یکی بودن اهداف علمی و اداری و نیز محل استقرار مؤسسۀ لغت‌نامۀ دهخدا و این مرکز سبب شد تا این دو نهاد در 1386 ش با تصویب هیئت رئیسۀ دانشگاه تهران پس از مستقل شدن از دانشکدۀ ادبیات، در یکدیگر ادغام، و به عنوان «مؤسسۀ لغت‌نامۀ دهخدا و مرکز بین‌المللی آموزش زبان فارسی» معرفی شدند.
تالار شهیدی که در 1385 ش تأسیس شد، شامل مجموعۀ کتابهای کتابخانۀ شخصی دکتر سید جعفر شهیدی است. این تالار و گنجینۀ دهخدا که در 7 اسفند 1384 ش به مناسبت پنجاهمین سال درگذشت او گشایش یافت، از دیگر بخشهای این مؤسسه به شمار می‌روند. نسخه‌برداری و بازنویسی نامه‌ها و اسناد علی‌اکبر دهخدا، تهیۀ کارتهای یادبود از دهخدا، گردآوری نام یاران و همکاران او و گردآوری نمونۀ آثار تألیفی مؤلفان مؤسسۀ لغت‌نامۀ دهخدا ازجمله فعالیتهای این گنجینه است. این مؤسسه همچنین کار تدوین لغت‌نامه‌ای دیگر به نام لغت‌نامۀ فارسی را در دستور کار خود دارد.
همچنین مجموعه‌ای از فیشها و یادداشتهای مرتبط با لغت‌نامۀ دهخدا که نیمی از آنها به قلم شخص او ست، نامه‌ها و اسناد مربوط به دهخدا، و نیز کتابها و عکسهایی از او، همگی در این گنجینه نگهداری می‌شوند («مؤسسه»، مؤسسه، بش‌ ).

مآخذ

«آشنایی با نهادهای علمی و فرهنگی»، کیهان فرهنگی، 1366 ش، س 4، شم‌ 2؛ «دیداری با مؤسسۀ لغت‌نامۀ دهخدا»، نامۀ فرهنگ، تهران، 1369 ش، س 1، شم‌ 1؛ ستوده، غلامرضا و اکرم سلطانی (از اعضای مؤسسۀ لغت‌نامۀ دهخدا)، مصاحبه با مؤلف؛ معین، محمد، «سازمان لغت‌نامۀ دهخدا»، مقدمۀ لغت‌نامه، تهران، 1377 ش؛ «موسسۀ لغت‌نامۀ دهخدا»، راهنمای کتاب، 1354 ش، س 18، شم‌ 4-6؛ «مؤسسۀ لغت‌نامۀ دهخدا»، مؤسسۀ لغت‌نامۀ دهخدا و مرکز بین‌المللی آموزش زبان فارسی (مل‌ )؛ نیز:

ICPS, http: / / icps.ut.ac.ir / short_history.htm (acc. May 25, 2009).
حسن موسوی‌زاده