ملک، باغ و عمارت

نویسنده (ها) : شیده لالمی

آخرین بروز رسانی : جمعه 30 خرداد 1399

ملک، باغ و عمارت \ bāq va emārat-e malek \ ، از بزرگ‌ترین باغهای قدیمی شمیران، در محلۀ گلاب‌دره و از تفریحگاههای مردم در دوران قاجار و پهلوی، ثبت ـ شده در فهرست آثار ملی.
باغ ملک به مساحت فعلی 000‘35 مـ2 از جنوب به خیابان دربند، از غرب به حاشیۀ مسیل گلاب‌دره، از شمال به باغ شاطر، و از شرق به خیابان دربند منتهی می‌شود. این باغ را باید از لحاظ وسعت و اهمیت، در ردیف باغهای بزرگ و چندهکتاری شمیران، مانند سعدآباد و نیاوران قرار داد. در این باغ، گونه‌های درختان کهن‌سال میوه‌دار و بی‌میوه چون گردو، چنار، نارون، افرا و اقاقیا کاشته شده است.
این باغ در اصل بخشی از املاک حاج حسین ملک‌التجار بوده که پس از مرگ وی میان وراث او تقسیم شده است.
برخی شواهد معماری و وجود درختان چندصدساله در باغ ملک تا گذشته‌ای نه چندان دور، این گمان را به وجود می‌آورد که هستۀ اصلی باغ در دورۀ صفویه شکل گرفته، و در دورۀ قاجار به صورت یکی از زیباترین باغهای شمیران درآمده است.
باغ ملک در ابتدا شامل دو باغ بزرگ بود که رودخانۀ دربند از میان یکی‌شان عبور می‌کرد. یکی از این باغها به شاهزاده فیروز میرزا نصرت‌الدوله (فرمانفرما) تعلق داشت. گفته شده است که او باغِ یادشده را در برابر تلاشهایش برای تثبیت قدرت محمد شاه قاجار و شکست شاهزادگان مدعی تاج و تخت از مهدعلیا، همسر محمد شاه دریافت کرد. در آن زمان بخش بزرگی از زمینهای گلاب‌دره متعلق به مهدعلیا بود.
روایت دیگری نیز وجود دارد که نصرت‌الدوله این باغ را از طریق همسرش هما خانم، دختر بهاءالدوله به دست آورد و بهاءالدوله نیز از مالکان بزرگ زمینهای گلاب‌دره بود.
باغ دوم به معتمدالدوله جوانشیر تعلق داشت. او وقتی از دنیا رفت، مبالغ قابل توجهی به آقا مهدی ملک‌التجار تبریزی بدهکار بود؛ ازاین‌رو ورثۀ او در 1290 ق / 1873 م باغ گلاب‌دره را در ازای بدهی معتمدالدوله به آقا مهدی واگذار کردند. وقتی آقا مهدی از دنیا رفت، این باغ به فرزندش محمدکاظم ملک‌التجار رسید که مانند پدرش از
بازرگانان نزدیک به دربار قاجار بود. محمدکاظم بر سر منابع آب باغ با صاحب باغ مجاور، یعنی نصرت‌الدوله فیروز دچار اختلاف شد و کارشان به زدوخورد کشید، اما برای هیچ یک از دو طرف دعوا نفعی حاصل نشد. محمدکاظم ملک‌التجار همچنین بارها ناصرالدین‌شاه قاجار را به باغ خود که حالا قصر ملک خوانده می‌شد، دعوت، و از او پذیرایی می‌کرد؛ به گونه‌ای که قصر ملک بدل به یکی از تفریحگاههای تابستانی شاه شده بود.
با مرگ نصرت‌الدوله فیروز، محمدکاظم باغ او را در حدود سال 1205 ق / 1791 م از فرزندش عبدالحسین میرزا فرمانفرما خریداری کرد و باغهای دوقلوی گلاب‌دره را به صورت یکپارچه درآورد. اما این یکپارچگی دوام چندانی نداشت، زیرا پس از مرگ ملک‌التجار، باغ دوباره میان دو فرزند او حسن و حسین تقسیم شد. قصر ملک به حسن رسید و قسمتی که از فرمانفرما خریداری شده بود، از آنِ حاج حسین آقا ملک، بنیان‌گذار کتابخانه و موزۀ ملی ملک شد (سودآور، بش‌ ).
اگرچه پس از مرگ زودهنگام حسن ملک و نیز مرگ حاج حسین آقا در 1351 ش قسمتی از باغ فروخته شد، اما بخشهای اصلی، خصوصاً قصر ملک تا سالیان اخیر در مالکیت خاندان ملک بود (همانجا)؛ تا اینکه شهرداری بخشی از این باغ را به پارکینگ وسایل موتوری و جمع‌آوری زباله اختصاص داد.
باغ یک بار در 1357 ش آتش گرفت و عمارت قاجاری آن آسیب دید. در 1366 ش سیل تجریش بخشی از باغ را ویران کرد و در جریان این ویرانگری کانال آبیاری باغ تخریب شد و در پی آن و نرسیدن آب به درختان در مدت زمان کوتاهی نیمی از باغ خشکید.
اگرچه در سالهای پس از انقلاب اسلامی زمزمه‌هایی برای خرید باغ ملک و تبدیل آن به بوستان عمومی به گوش می‌رسید (همو، 2؛ یلدا، 2)، اما در 1379 ش این باغ به 10 نفر فروخته شد (خالدی، 3). پس از فروش باغ ملک گزارشهای متعددی دربارۀ خشکاندن یا آتش زدن عمدی درختان این باغ با استفاده از بنزین و گازوئیل منتشر شد. در 9 مهر 1381 این باغ به طور هم‌زمان از 6 نقطه آتش گرفت و بررسیها نشان داد که عاملان آتش‌زدن باغ با هدف بایر کردن زمین برای برج‌سازی از بنزین استفاده کرده‌اند («باغ ... »، 1). برخی افراد عوامل آتش‌سوزی را به شهرداری، و برخی دیگر به مالکان باغ نسبت دادند («همه ... »، 1).
در پی آتش‌سوزی باغ ملک، سازمان میراث فرهنگی این باغ و عمارت تاریخی آن را در فهرست آثار ملی قرار داد و اعلام کرد که اجازۀ تغییر کاربری در این محدوده، و تبدیل این فضای عمومی به فضای مسکونی صادر نخواهد شد. با این همه، باغ ملک در سالهای بعد چندین بار طعمۀ آتش‌سوزیهای عمدی دیگر شد («معاون ... »، بش‌ ؛ «افراد ... »، بش‌ ) پس از تلاشهای ناموفق برای بایر کردن باغ ملک و برج‌سازی، شهرداری در چند مرحله، اقداماتی را برای خریداری این باغ و تبدیل آن به فضای عمومی آغاز کرد؛ اما مجموع اقدامات به سببهای مختلف که مهم‌ترین آن اختلاف نظر دربارۀ قیمت واقعی باغ ملک بود، به نتیجه نرسید («شعبه ... »، بش‌ ).

مآخذ

«افراد سودجو برای چندمین بار باغ ملک را آتش زدند»، خبرگزاری ایسنا، 12 تیر 1383، شم‌ خبر: 372‘04-305‘8؛ «باغ ملک در آتش سوخت»، انتخاب، تهران، 9 مهر 1381؛ خالدی، حمیدرضا و دیگران، «اگر شهرداری نمی‌تواند، دادگاه می‌تواند»، اعتماد، تهران، 20 اردیبهشت 1381؛ سودآور (فرمانفرماییان)، فاطمه، «باغهای دوقلوی گلاب‌دره»، معمارنت (مل‌ )؛ «شعبۀ 512 مجتمع قضایی شمیران عملیات احداث پارک را در باغ ملک متوقف کرد»، نامۀ روابط عمومی شهرداری تهران، مورخ 1 اسفند 1381، شم‌ 276‘ 3؛ «معاون سازمان میراث فرهنگی: مالکان باغ بدانند آنجا هیچ‌گاه به فضای مسکونی تبدیل نخواهد شد»، خبرگزاری ایسنا، شم‌ خبر: 309‘06-107‘8؛ «همه می‌گویند باغ ملک را نجات دهید»، حیات نو، 2 آذر 1381؛ یلدا، ترانه، «باغ ملک، ریۀ تنفسی تهران را نجات دهیم»، همشهری، تهران، 11 بهمن 1380.

Memarnet, www.memarnet.com / print / 768.
شیده لالمی