امام حسن عسکری (ع)، مسجد جامع

نویسنده (ها) : ناصر پازوکی طرودی

آخرین بروز رسانی : جمعه 15 آذر 1398

امام حسن عسکری (ع)، مسجد جامع \ masjed (-e) jāmeʾ-e emām hasan-e askarī\ ، از مهم‌ترین آثار تاریخی روستای لواسان بزرگ.
این مسجد که دیرینگی آن دست‌کم به سده‌های 5 و 6 ق باز می‌گردد، در مرکز بافت قدیم روستای لواسان بزرگ و در محلۀ سَرِده و در ضلع جنوب شرقی تپۀ سرقلعه و متصل به آن، در فاصلۀ 650 متری جنوب شرقی بنای امامزاده احمد بن موسى و در فاصلۀ 400متری ضلع شمال امامزاده موسی ‌بن امام موسى کاظم (ع) واقع است.
بنای مسجد جامع امام حسن عسکری (ع) دارای نقشه‌ای مستطیل‌شکل است که در جهت شمال شرقی ـ جنوب غربی گسترش یافته، و پخی گوشۀ جنوبی آن، بنا را به پنج‌ضلعی تبدیل کرده است. درِ ورودی مسجد در سمت جنوب غربی بنا واقع شده، و از سطح کوچه حدود 20 متر بلندتر است. درِ ورودی دارای قابی مستطیل‌شکل و مرتفع است و تزییناتی با کتیبۀ کاشی‌کاری با آیات قرآنی و آجرکاری دارد و لچکیهای آن با نقوش تزیینی اسلیمی منقش شده است. قوس در ورودی مسجد جناغی تند و بسیار با تناسب است. ورودی مسجد، که با پلکانی از کف کوچه به اتاق کفش‌کن وارد می‌شود، با چرخش به سمت چپ وارد صحن می‌گردد. در امتداد اتاق کفش‌کن، که فضایی هشت‌ضلعی دارد، 3 اتاق دیگر وجود دارد که از آنها به‌عنوان اتاق بسیج، آبدارخانه و خدمات استفاده می‌شود. صحن مسجد دارای فرش‌انداز و دو ردیف ستون سه‌تایی مربع‌شکل در جهت طول مسجد است. سقف صحن اصلی مسجد با طاق و تویزه‌هایی با قوس جناغی است که در نگاه نخست بیننده را به یاد مساجد دورۀ ایلخانی می‌اندازد. در قسمت جنوب شرقی بنای مسجد و مجاور کوچه و مسیل رودخانه، فضایی به شکل مثلث به بنای مسجد اصلی افزوده‌اند که ترکیب و نحوۀ ساخت آن کاملاً متفاوت با دیگر قسمتها ست. طول بنای مسجد، که در جهت درِ ورودی و اتاقهای امتداد آن است، حدود 32 متر و عرض آن تقریباً 27 متر است؛ اما زیربنای کلی مسجد، به علت پخی جنوب غربی آن، از 500 مـ2 بیشتر نیست.
مصالح به کار رفته در احداث بنای اولیۀ مسجد سنگهای کف رودخانه‌ای، سنگ لاشه، آجر، ساروج و ملات گچ سنتی بوده است، اما از مدارک و شواهد بسیاری در اجزای مختلف مسجد و در جای جای آن می‌توان فهمید که مسجد، در طول عمرش، بارها مورد مرمت قرار گرفته است و برای آماده نگه‌داشتن آن در برخی زمانها با عجله و اضطرار اقدام به مرمت غیر اصولی آن کرده‌اند، به گونه‌ای که ظرافت و مهارتِ کار معمار اولیۀ بنا با ترکیب‌ فعلی آن، در بعضی قسمتها، در تضاد آشکار است. سقف بنای مسجد جامع امام حسن عسکری (ع) لواسان بزرگ در نیم قرن اخیر قیرگونی، و سپس آسفالت شده، و سرانجام با برپایی خرپای چوبی با ورق شیروانی (گالوانیزه) پوشانده شده است. بار سنگینی که بر بام مسجد و ستونهای آن وجود دارد یکی از تهدیدات جدی بنا ست، اما چون به علت وجود شیروانی رطوبت به آن نمی‌رسد و وزن آن چندبرابر نمی‌شود، ستونها فعلاً بار مضاعف را تحمل می‌نمایند.
دربارۀ تاریخ ساخت مسجد امام حسن عسکری (ع) روستای لواسان بزرگ نظرهای متفاوتی ارائه شده است. بیشتر مردم این روستا معتقدند که بانی آن امام حسن عسکری (ع) است. در داخل مسجد لوحی نصب شده است که روی آن به نقل از کتاب چهارده معصوم، (تألیف عمادزاده) و به خط نستعلیق نوشته‌اند: «امام حسن عسکری (ع) سفری از مدینه به شام، ری و قُم نمود. در حالی‌که قرآن خط حضرت (ع) را در سفر حمایل کرده بود؛ چون به لواسان رسید، اعلامیه‌ای صادر کرد مبنی بر اینکه تمام مسلمین جهان مساجد بنیان کنند. این فرمان به قدری اثر بخشید که در یک روز هفتاد مسجد بنا کردند. یکی از آن مساجد، مسجد امام حسن عسکری (ع) در لواسان است».
تعیین قدمت دقیق این مسجد نیازمند پژوهش و مطالعات باستان‌شناسانه در اجزای مختلف بنا ست تا قسمتهای اصیل و اولیه و اجزای الحاقی، که در سالهای بعد مرمت و بازسازی شده است، مشخص گردد.
مسجد جامع امام حسن عسکری (ع) 3 درِ چوبی منبت‌کاری شده دارد که همۀ آنها دارای ارزش هنری و موزه‌ای‌اند. درِ اول، که یک لنگۀ آن اکنون در ورودی مسجد و پشت درِ فلزی جدید نصب شده است، دارای کتیبه‌هایی شامل آیات قرآن است و در وسط آن عبارت «عمل استاد حسین بن حسن سرابی» حک شده است. تاریخ ساخت این لنگه‌در مشخص نیست. درِ دوم، دری است که بین هشتی (اتاق‌ کفش‌کن) ورودی مسجد و صحن اصلی مسجد قرار دارد. این در نیز دارای کتیبه‌هایی از آیات قرآن و عبارات دعوت به نماز است که در قسمت پایین آن احتمالاً ماده‌تاریخ 476 ق حک شده است.
درِ تاریخی سوم مسجد، در حال حاضر، حد فاصل شبستان مسجد و اتاقی که به عنوان مرکز بسیج نامیده می‌شود، نصب شده است. بر روی این در، ضمن حک آیاتی از قرآن در حاشیۀ آن، عبارت «فی عصر سلطان الاعظم المعظم ایوان المظفر شاه طهماسب بهادرخان الصفوی» نوشته شده است. درهای دوم و سوم در سالهای دهۀ 1380 ش به طرز نیمه‌ماهرانه‌ای مرمت شده‌اند و اکنون در داخل قابهای فلزی نگهداری می‌شوند و چون در معرض باد و باران و هوای متغیر قرار ندارند، آسیبی متوجه آنها نیست؛ اما درِ اول نیازمند مرمت و حفاظت فوری است.
در داخل مسجد، منبر چوبی منبت و گره‌چینی‌شده‌ای موجود است که 6 پله دارد و در دو طرف آن قطعه چوبهایی به صورت قابهای کتیبه‌دار به یکدیگر متصل شده‌اند. بر روی هر یک از این قابها، نقشی هندسی، اسلیمی یا نوشته‌ای جداگانه حک شده است. بر بدنۀ این منبر، تاریخ 937 ق درج شده است. در سالهای دهۀ 1380 ش، چندبار درهای تاریخی مسجد امام حسن عسکری (ع) به سرقت رفت، اما دوباره به جای خود برگردانده شد.
آنچه در مورد مسجد جامع امام حسن عسکری (ع) روستای لواسان بزرگ قابل تأکید است، آن است که نظیر این مسجد از لحاظ تاریخی و شیوۀ احداث و اصیل بودن در استان تهران وجود ندارد و از این بابت کاملاً مستثنا ست. گرچه مسجدجامع دماوند، مسجدجامع تهران، مسجدجامع ساوه و مسجدجامع ورامین از شهرت خاصی برخوردارند و در مورد آنها بسیار نوشته و گفته شده است؛ اما بی‌شک ارزش تاریخی ـ فرهنگی مسجد جامع امام حسن عسکری (ع) نیز از مساجد مذکور کمتر نیست. این مسجد در مهرماه 1382 با شمارۀ 363‘10 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و مشمول قوانین حفاظتی شد؛ اما متأسفانه تاکنون (1390 ش) برای پژوهش، حفاظت و مرمت اساسی آن هیچ اقدامی صورت نگرفته، و مسئولان بدان توجه ننموده‌اند.

ناصر پازوکی طرودی