امامزاده صالح، چنار

نویسنده (ها) : شیده لالمی

آخرین بروز رسانی : جمعه 15 آذر 1398

امامزاده صالح، چنار \ čenār-e emām-zāde sāleh\ ، از کهن‌ترین چنارهای ایران و جهان، هم‌جوار بقعۀ امامزاده صالح تجریش که در 1378 ش قطع شد.
بسیاری از جهانگردان و سیاحانی که از ایران بازدید کرده‌اند، در سفرنامه‌هایشان از این چنار قدیمی و اعجاب‌انگیز که در جوار بقعۀ امامزاده صالح تجریش قرار داشت، نام برده‌اند. پولاک در سفرنامۀ خود این چنار را درختی فوق‌العاده کهن در قریۀ تجریش خوانده است، که از مهم‌ترین نمونه‌های درخت چنار در جهان شمرده می‌شود (نک‌ : I/ 96).
در 1881 م/ 1298 ق، ژان دیولافوا، جهانگرد معروف دربارۀ این چنار می‌نویسد: «در مسجد تجریش چنار عجیب و غریبی است که کمتر نظیر آن در دنیا پیدا می‌شود. قطر فوق‌العادۀ آن را نمی‌توان دقیقاً با رقم معین کرد، اما تقریباً محیط آن به 15 متر می‌رسد و هر یک از شاخه‌های آن مانند تنۀ درختی کهن‌سال در بالای مسجد و اطراف، سر به آسمان کشیده است. این درخت عده‌ای زیاد را در سایۀ خود پناه می‌دهد؛ مؤمنان در زیر سایۀ آن نماز می‌خوانند؛ مکتب‌دار، اطفال را در آنجا جمع کرده و درس می‌دهد؛ قهوه‌چی سماور و استکان و لوازم خود را روی آن قرار داده است؛ و سقا هم کوزه‌های پر از آب خود را در گوشه‌ای از تنۀ آن گذارده است» (ص 158).
میرزا صالح شیرازی ایلچی نیز در دورۀ فتحعلی‌شاه قاجار در گزارشی که برای پادشاه انگلستان تهیه کرده بود، قطر این چنار را بیش از 15 ذرع بیان کرده است (معتمدی، 94). روایتی مردمی دربارۀ چنار امامزاده صالح وجود داشت و آن اینکه: این درخت ابتدا قلمۀ جوانی بوده، اما به پشتوانۀ دعای خیر یک پیرزن در حق مردی که این قلمه را کاشته، و شب عید برای فرزندان فقیر او نان و شیرینی آورده، عمری هزار ساله پیدا کرده است (هدایت، 164-165).

چنار امامزاده صالح، اول شهریور 1346، به دلیل سهل‌انگاری کارگرانی که می‌خواستند با بستن یک تسمۀ فلزی به دور تنۀ درخت، از شکسته شدن آن جلوگیری کنند، هنگام جوشکاری آتش گرفت. خاموش کردن این آتش 3 ساعت و نیم به طول انجامید.
در سالهای بعد حیات چنار امامزاده به‌سبب خشک شدن و نشست و ریزش مجرای قنات مجاورش به خطر افتاد و کارشناسان سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران در 1363 ش، ریزش قنات را عامل اصلی مشکلات این چنار دانستند و هزینۀ لازم برای رفع این مشکل را 000‘60 ریال برآورد کردند (ستوده، 1/ 262-263). باوجوداین، پس از آن اتفاق هیچ اقدامی برای حفاظت از این چنار صورت نگرفت، تا اینکه در 1378 ش، متولیان نگهداری از امامزاده صالح تجریش با استناد به مجوز سازمان میراث فرهنگی، و به‌سبب مخاطرات جانی و بیم تلفات ناگهانی از ریزش اجزاء درخت، به‌رغم همۀ انتقادها چنار امامزاده را قطع کردند و در 1382 ش، بقایای ریشه‌های آن را نیز بیرون آوردند؛ این در حالی بود که شاهدان عینی و منتقدان پس از آن بارها بر این نکته تأکید کردند که چنار در آن زمانی که قطع شد، دوباره جوانه زده بود (صباغ‌زاده، «نگاهی ... »، بش‌ ؛ « ... تا دست‌نخورده ... »، بش‌ ؛ صرفی، بش‌ ).

مآخذ

پولاک، یاکوب ادوارد، سفرنامه، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران، 1368 ش؛ ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، تهران، 1371 ش؛ صباغ‌زاده، سولماز و ساناز مانی، «نگاهی به وضعیت مجموعۀ مذهبی امامزاده صالح: لفافه‌ای بر خـاطرات فیروزه‌ای»، همشهری، تهران، 1383 ش، س 13، شم‌ 595‘ 3؛ همان دو، « ... تا دست‌نخورده و سالم باقی بماند»، همان، شم‌ 608‘ 3؛ صرفی، طاهره، «کمی تا قسمی هماهنگ، گاه ناهماهنگ»، ایران، تهران، 1382 ش، شم‌ 681‘2؛ معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران، تهران، 1381 ش؛ هدایت، صادق، نیرنگستان، تهران، 1311 ش؛ نیز:

Dieulafoy, J., La Perse, la Chaldée et la Susiane, Paris, 1887; Polak, J. E., Persien das land und seine bewohner, Leipzig, 1865.
شیده لالمی