آب صدرآباد

نویسنده (ها) : علی کرم همدانی

آخرین بروز رسانی : چهارشنبه 3 خرداد 1402

آب صدرآباد \āb-e sadr-ābād\، یا قنات صدرآباد، قنات نظامیه، قناتی متعلق به میرزا آقاخان نوری، صدراعظم ناصرالدین شاه قاجار.
مادر‌چاه این قنات در زمینهای کاظم‌آباد (کاظم‌آباد خرابۀ بعدی)، واقع در شرق ضراب‌خانه در شمیران قرار داشت. میرزا ‌آقاخان نوری، برای تأمین آب باغ خود در محلۀ دولتِ تهران، موسوم به نظامیه، این قنات را حفر کرد. این قنات در اشاره به منصب میرزا آقاخان که زمانی صدراعظم ناصرالدین شاه بود، قناتِ صدرآباد خوانده شد و چون آب آن در باغ نظامیه آفتابی می‌شد، به قنات نظامیه نیز معروف بود.
چون این قنات آب کافی نداشت، میرزا آقاخان نوری زمینهای پایین‌دست کاظم‌آباد را از عیسى خان بیگلربیگی خرید و در آنها خشکه‌کاری احداث کرد و به قنات صدرآباد متصل ساخت تا بتواند آب این قنـات را به باغ نظامیه برساند (نک‌ : اعتمادالسلطنه، 1/ 123؛ بلاغی، «قسمت شمالی و مضافات»، 79-80).
پس از درگذشت میرزا آقا خان نوری، پسرش میرزا کاظم ‌خان نظام‌الملک بنابر وصیت پدر، با صرف هزینه‌های سنگین، میزان آبدهی آن را به دو سنگ افزایش داد (اعتمادالسلطنه، همانجا). باغ نظامیه در محدودۀ درون حصارِ تهرانِ ناصری، در پایین‌دست جلوخان باغ نگارستان (جنوب غربی میدان بهارستان کنونی)، در محلۀ دولت جای داشت (نک‌ : اطلس ... ، 77) و چون مجرای قنات بایستی از خندق تهران می‌گذشت، در محدودۀ ضلع شمالی خندق، آب توسط «شترگلو» به داخل تهران هدایت می‌شد. آب این قنات در شمال باغ نظامیه، جایی که بعدها خانۀ خواجه‌نوریها و کافۀ لقانته احداث شد، آفتابی می‌گردید و از آنجا به محله‌های پایین‌دست تا خانۀ میرزا آقاخان در خیابان ناصریه (ناصرخسرو کنونی) می‌رفت (انوار).
میرزا آقاخان استفاده از آب صدرآباد را برای زراعت و آبیاریِ باغ، در زمینهای بالادست مظهر قنات ممنوع، و 4 شبانه‌روز آب این قنات را وقف اهالی محلۀ عربها، کوچۀ سـراج‌الملک، کوچۀ امین دربـار، کوچـۀ نقیـب ـ السادات، باغچۀ علیجان، کوچۀ خدابنده‌لوها و کوچۀ رکن‌الدوله کرده بود (بلاغی، «قسمت مرکزی و مضافات»، 231).

مآخذ

اطلس تهران قدیم؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، المآثر و الآثار (چهل سال تاریخ ایران، ج 1)، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1374 ش؛ انوار، عبدالله، گفت‌وگو با مؤلف؛ بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، قم، 1350 ش.

علی کرم‌همدانی