اتحادیه

نویسنده (ها) : میترا اسدنیا

آخرین بروز رسانی : دوشنبه 4 دی 1402

اتحادیه \ettehādiy(yy)e\ (نظام‌مافی)، منصوره، از پژوهشگران تاریخ معاصر ایران.

منصوره در 8 اسفند 1312 ش/ 7 فوریۀ 1934 م، در خانۀ پدری واقع در لاله‌زار تهران زاده شد؛ خانه‌ای که نخست متعلق به امین‌السلطان اتابک اعظم بود و بعدها پدر منصوره، علی اتحادیه، آن را خریداری کرد. این خانه، همان خانه‌ای است که در دهۀ 1350 ش، فیلمی به نام خانۀ دایی جان ناپلئون به کارگردانی ناصر تقوایی، در آن ساخته شد.
پدربزرگ منصوره، حاج رحیم اتحادیه، از صرافان و بازرگانان سرشناس آذربایجان بود که همراه با تنی چند از تاجران مشهور دیگر همچون حاج ‌آقا کوزه‌کنانی، کمپانی یا شرکتی تجاری به‌نام «اتحادیه» تأسیس کرده بودند. نام خانوادگی اتحادیه برگرفته از نام همین شرکت است. حاج رحیم اتحادیه بعدها به تهران آمد و در این شهر ماندگار شد.
علی اتحادیه ــ پدر منصوره ــ فارغ‌التحصیل اقتصاد از انگلستان بود و همین امر بعدها زمینۀ سفر و ادامۀ تحصیل در انگلستان را برای منصوره فراهم آورد. مادر منصوره، هما فرمانفرماییان، از نوادگان مظفرالدین شاه و از خاندان فرمانفرماییان بود.
به‌سبب ناامنی عمومی که در زمان اشغال نیروهای متفقین در جنگ جهانی دوم، ایران را فراگرفته بود، تحصیل به‌آسانی میسر نبود؛ ازاین‌رو، منصوره تحصیلات ابتدایی خود را در کنار برادر و دایی‌اش، به‌طور خصوصی در خـانه، و توسط معلمـان سرخـانه ــ ازجملـه معلمـی لهستـانی برای آموختن زبـان فرانسه ــ آغـاز کـرد. در 10سالگی به مدرسۀ ژاندارک رفت. دوران دبیرستان را مدت کوتاهی در مدرسۀ انوشیروان دادگر، و سپس در مدرسه‌ای شبانه‌روزی در انگلستان گذراند و از همان‌جا فارغ‌التحصیل شد.
اتحادیه پس از قبولی در امتحاناتِ ورودیِ چند دانشگاه، سرانجام دانشگاه ادینبورگ در اسکاتلند را برای ادامۀ تحصیل در رشتۀ تاریخ که به آن علاقۀ بسیار داشت، انتخاب کرد. او در این دانشگاه از جلسات درس استادان مشهوری چـون الـول‌سـاتن ــ متخصص تـاریخ ادبیـات ایران ــ که دل‌بستگی بسیاری به ادبیات فارسی نیز داشت، بهره‌مند شد. شاخص‌ترین استاد وی در این دانشگاه که تأثیر ماندگاری بر آیندۀ حرفه‌ای او گذاشت، ریچارد پیرس بود. روش تحقیقات و مطالعات تاریخی این استاد در زمینۀ مکاتبات خانوادگی، توجه منصوره را به اسناد و مدارک تاریخی جلب کرد و به نوعی الهام‌بخش فعالیتهای پژوهشی آیندۀ او در مطالعه و تدوین اسناد و مدارک تاریخی شد.
منصوره اتحادیه در 1335 ش/ 1956 م مدرک کارشناسی ارشد خود را در رشتۀ تاریخ دریافت کرد و در همان سال با مردی مصری به‌نام جمال علیش، که دارای مدرک دکترای اقتصاد بود، ازدواج کرد و به مصر رفت. اتحادیه به مدت 5 سال در مصر اقامت داشت و در آنجا در «ویکتوریا کالج» به تدریس تاریخ پرداخت؛ تا آنکه در 1340 ش از جمال علیش جدا شد و با دو فرزندش به ایران بـازگشت. پس از بازگشت به ایران با صادق نظام‌مافی ــ از بستگان مادری‌اش ــ ازدواج کرد. صادق نظام‌مافی، پزشک و متخصص غدد داخلی بود. او به پدر پزشکی هسته‌ای ایران شهرت دارد.
منصوره اتحادیه در ایران، در مرکز مطالعات بین‌المللی دانشکدۀ حقوق دانشگاه تهران به کار مشغول شد و پس از انحلال این مرکز، در سمتِ مربی، به گروه تاریخ دانشگاه تهران پیوست. پس از سالها تدریس در دانشگاه تهران به توصیۀ عباس زریاب خویی، تصمیم به ادامۀ تحصیل گرفت. اتحادیه پس از وقفه‌ای 20ساله، در 1356 ش، برای ادامۀ تحصیل و اخذ مدرک دکتری، رهسپار ادینبورگ شد. او رسالۀ دکتری خود را با عنوان «احزاب سیاسی در دورۀ مشروطیت» تدوین کرد و در 1359 ش پس از اخذ مدرک دکتری از دانشگاه ادینبورگ به ایران بازگشت. او پس از بازگشت به ایران، به‌عنوان استاد در گروه تاریخ دانشگاه تهران مشغول به تدریس تاریخ معاصر ایران و خاورمیانه شد که تا 1378 ش ادامه داشت. پس از بازنشستگی از دانشگاه تهران، مدت 10 سال نیز در بنیاد ایران‌شناسی تدریس کرد.
منصوره اتحادیه در 1362 ش، مؤسسۀ انتشاراتی «نشر تاریخ ایران» را با هدف انتشار اسناد و مدارک تاریخی تأسیس کرد. این مؤسسه تاکنون، بیش از 100 عنوان کتاب در زمینۀ تاریخ معاصر ایران به‌ویژه، تاریخ دورۀ قاجار منتشر کرده است. شمار قابل توجهی از این کتابها، مجموعه‌های اسناد و مدارکی است که در اختیار بازماندگان رجال قاجار بوده است. دراین‌میان، بیش از 20 عنوان از این کتابها مربوط به تاریخ تهران است.
تألیفات منصوره اتحادیه ازنظر موضوعی، همگی متمرکز بر تاریخ معاصر ایران، و بیش از هر چیز متکی بر اسناد و مدارک معتبر تاریخی است. تألیفات وی عمدتاً شرح‌احوال رجال و شخصیتها و حوادث مهم تاریخ ایران در سده‌های 13 و 14 ق است. این کتابها طیف وسیعی از مسائل و موضوعات را در بر می‌گیرند که سبب می‌شود یک کتاب باوجود تمرکز بر موضوعی خاص، برای نمونه، شرح‌حال یک شخصیت یا مکاتبات صورت‌گرفته میان افراد، درعین‌حال، اطلاعات دست اول و مهمی نیز دربارۀ موضوعات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی به دست دهد.
تمرکز منصوره اتحادیه بر تاریخ معاصر ایران، او را ناخواسته وارد حوزۀ تهران‌پژوهی کرده است. در میان بسیاری از اسناد و مدارک مربوط به رجال دورۀ قاجار که توسط وی بررسی و منتشر شده است، اطلاعات کم‌نظیری دربارۀ وضعیت تهران در روزگار قاجار یافت می‌شود. ازاین‌رو، آثار او همواره مورد توجه تهران‌پژوهان بوده است.

مأخذ

اتحادیه، منصوره، گفت‌وگو با مؤلف.

میترا اسدنیا