آقا جهانگیر، کوچه

نویسنده (ها) : امیرحسین مرادخانی

آخرین بروز رسانی : شنبه 6 خرداد 1402

آقا جهانگیر، کوچه \kūče-ye āqā jahāngīr\، کوچه‌ای واقع در محلۀ سنگلج در تهران عهد ناصری.
در «نقشۀ نجم‌الدوله» از دارالخلافۀ ناصری که در 1309 ق/ 1892 م به چاپ رسیده است، کوچۀ آقا جهانگیر بـا جهت جنوب شرقی ـ شمال غربی در شمال محلۀ فرعی دباغ‌خانه، در محلۀ سنگلج، پایین‌تر از تکیۀ آب‌بخش‌کن و به موازات کوچۀ آب‌بخش‌کن جانمایی شده است (نک‌ : اطلس ... ، 78- 79) .
در این نقشه، کوچۀ آقا جهانگیر، بن‌بستی نشان داده شده که از قسمت شمالیِ کوچۀ دباغ‌خانه و ضلع غربی آن منشعب گشته است. در محل این انشعاب، راسته‌بازاری در کوچۀ دباغ‌خانه مشخص شده است که با ادامۀ مسیر به سمت شمال، به بازارچه، تکیه و کوچۀ آب‌بخش‌کن می‌رسد. اگر کوچۀ آقا جهانگیر را در این نقشه به جانب غرب دنبال کنیم، در میانۀ راه دو کوچۀ بن‌بست که از دو ضلع شمال و جنوب و در مقابل هم انشعاب یافته‌اند، ترسیم شده است. با ادامۀ مسیر به سمت شمال غربی، اندکی پس از این دو کوچه، کوچه‌ای واقع در ضلع جنوبی کوچۀ آقا جهانگیر جانمایی شده که به سمت جنوب امتداد یافته است. این کوچه در انتها توسط کوچۀ بن‌بستی قطع می‌شود که جهتی به موازات کوچۀ آقا جهانگیر دارد و از جنوب شرقی به شمال غربی کشیده شده است. کوچۀ آقا جهانگیر اندکی پس از این کوچه به انتها می‌رسد. کمی پیش از پایان کوچه، عنوان «خانۀ رئیس الذاکرین» بدون مشخص‌کردن محل دقیق آن نوشته شـده است (نک‌ : همانجا). مقصود از رئیس الذاکرین احتمالاً آقا مصطفى استرابادی، از روحانیان برجستۀ تهران عهد ناصری است که اعتماد‌السلطنه از وی در المآثر و الآثار (1/ 313) یاد کرده است.
در «نقشۀ کرشیش» از تهران که در 1275 ق/ 1859 م به چاپ رسیده، کوچۀ آقا جهانگیر بدون ذکر نام آن، تقریباً با همان مشخصات «نقشۀ نجم‌الدوله» از این کوچه ترسیم شده است (نک‌ : اطلس، 45).
در «نقشۀ برزین» از تهران که در سالهای پایانی سلطنت محمد شاه قاجار ترسیم شده، و در 1268 ق به چاپ رسیده است، اثری از این کوچه دیده نمی‌شود. در این نقشه، سراسر ضلع غربی کوچه‌ای را که منطبق با کوچۀ دباغ‌خانه در «نقشۀ نجم‌الدوله» است، مجموعه‌باغهایی فـراگرفته‌اند (نک‌ : همـان، 32). ایـن بـاغها که بـازمـاندۀ باغهای روزگار صفویه در داخل حصار شاه‌تهماسبی بوده، و در آن زمان، گرداگرد بافت مسکونی تهران را در بر می‌گرفته‌اند، در زمان ناصرالدین شاه با افزایش شمار باشندگان تهران، رفته‌رفته به محله‌های مسکونی بدل شدند. اگر جزئیات «نقشۀ برزین» از تهران را درست بدانیم، آنگاه می‌توان گفت که کوچۀ آقا جهانگیر در نخستین سالهای سلطنت ناصرالدین شاه شکل گرفته است.
دربارۀ اینکه آقا جهانگیر که بوده و چه منصب و پیشه‌ای داشته است، چیزی نمی‌دانیم؛ اما این‌قدر می‌توان گفت که از اهالی سرشناس محلۀ سنگلج در اوایل عهد ناصرالدین شاه، و ساکن این کوچه بوده است.
محدودۀ سنگلج که کوچۀ آقا جهانگیر در آن واقع بود، در دورۀ سلطنت رضا شاه، به‌دلیل بافت کهنه و کوچه‌های باریک و کثیفی که داشت، به دستور رضا شاه از صاحبانش خریداری شد تا پس از تخریب، به میدان بورس بدل شود. اگرچه این اراضی تخریب شد، ولی موضوع میدان بورس به‌سبب درگیرشدن ایران در جنگ جهانی دوم و برکناری رضا شاه از سلطنت عملی نگشت و درنتیجـه، حـدود 70 جریـب (ح 70هـزار مـ 2) زمیـن نـاهموار و خرابـه بـر جـای مـاند (نک‌ : بلاغی، 47- 48؛ کریمان، 303). زمان تخریب این اراضی به سالهای پایانی سلطنت رضا شاه بازمی‌گردد؛ چه، در «نقشۀ طرح مصوب توسعۀ تهران» که در 1316 ش به چاپ رسیده است، موقعیت کوچۀ آقا جهانگیر را می‌توان در نقشه جست و به تعبیری دیگر، محدودۀ سنگلج و کوچه‌های پرشمار آن در نقشه مشهود است و این بدان معنا ست که تا زمان برداشت و چاپ این نقشه، که احتمالاً نزدیک به هم بوده است، محدودۀ سنگلج هنوز تخریب نشده، و بر جا بوده است. به‌سبب آنکه در نقشه، نام مکانها جز چندی نیامده است، تنها با تشخیص آرایش کوچه و تطبیق آن با نقشه‌های قبلی، می‌توان موقعیت کوچۀ آقا جهانگیر را در محدودۀ شمالی خیابان بوذرجمهری یافت (نک‌ : اطلس، 170-171)، اما در تصویری که از «عکس هوایی تهران» در دست است و تاریخ عکاسی آن به شهریور 1319 بازمی‌گردد، «خرابه‌های سنگلج» در جهت غرب کاخ گلستان کاملاً مشهود است (نک‌ : همان، 180-181).
در تابستان 1329 ش، شهرداری به فکر آبادانی این خرابه‌ها افتاد و تصمیم گرفت تا در این زمینها بوستان بسازد؛ از‌این‌رو، دور‌تا‌دور این محدوده نرده‌گذاری، و 3 حلقه چاه عمیق در آن حفر شد و به کاشت درخت و باغچه‌بندی آن پرداختند. پس از این، با کوششهای شماری از بانوان نیکوکار تهرانی، ازجمله همسر سپهبد علی رزم‌آرا و همسر سفیر وقت آمریکا در ایران، و با همکاری شهرداری، نخست یک زمین بازی به سبک امروزی برای کودکان در محوطۀ پارک احداث، و سرانجام در 25 اسفند 1329، این بوستان با نام پارک شهر افتتاح شد (بلاغی، همانجا؛ کریمان، 303-304).

مآخذ

اطلس تهران قدیم؛ اعتماد‌السلطنه، محمدحسن، المآثر و الآثار، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1374 ش؛ بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، «قسمت غربی و مضافات آن»، قم، 1350 ش؛ کریمان، حسین، تهران در گذشته و حال، تهران، 1355 ش.

امیرحسین مرادخانی