آقا شیخ علی، کوچه

نویسنده (ها) : امیرحسین مرادخانی

آخرین بروز رسانی : سه شنبه 9 خرداد 1402

آقا شیخ علی، کوچه \kūče-ye āqā šeyx alī\، کوچه‌ای واقع در محلۀ عودلاجان در تهران عهد ناصری.
در «نقشۀ نجم‌الدوله» از دارالخلافۀ ناصری که در 1309 ق/ 1892 م به چاپ رسیده، کوچۀ آقا شیخ علی، واقع در جنوب غربی محلۀ عودلاجان و در نزدیکی مرز عودلاجان با محلۀ بازار به‌شکل بن‌بستی دو تکه ترسیم شده است. کوچۀ فرعی آقا شیخ علی از کوچه‌ای اصلی با جهت غربی ـ شرقی انشعاب یـافته است که این کوچه از جانب غرب به مدرسۀ آصفیه واقع در شمال شرق محلۀ بازار، و از جانب شرق به کوچۀ آقا سید عبدالله مجتهد می‌رسد (نک‌ : اطلس ... ، 84).
برای رسیدن به کوچۀ آقا شیخ علی در نقشۀ یادشده، باید از محل تقاطع کوچۀ آقا سید عبدالله مجتهد با بازار آهنگرها که تشکیل یک چهارراه را می‌دهد، به آن سوی تقاطع، یعنی به جانب غرب متوجه شویم؛ از این نقطه با ادامۀ مسیر به‌طرف غرب به راسته‌بازاری کوچک در ضلع شمالی کوچه برمی‌خوریم؛ در مقابل این راسته‌بازار و در ضلع جنوبی کوچه، کوچۀ آقا شیخ علی آغاز می‌شود که در ابتدای راه، پهنای بیشتری دارد و جهت آن از شمال شرق به جنوب غرب است. در ادامه با پیچ اندکی به‌طرف شرق مسیرش به‌سمت جنوب ادامه می‌یابد و اندکی پایین‌تر، پیچ ملایمی مسیر را به‌طرف جنوب غرب عوض می‌کند. در اوایل این پیچ، کوچه‌ای بن‌بست در ضلع شرقی، و پس از آن کوچۀ بن‌بست دیگری در ضلع غربی کوچۀ آقا شیخ علی جانمایی شده است. اندکی پایین‌تر از این دو کوچه، پیچ تندی مسیر کوچۀ آقا شیخ‌علی را به‌جانب غرب می‌کشاند که در انتها مسدود است (نک‌ : همانجا).
در «نقشۀ کرشیش» از دارالخلافه که در 1275 ق/ 1859 م به چاپ رسیده است، نام کوچۀ آقا شیخ علی ذکر نشده، ولی موقعیت آن در نقشه مشهود است. برای جانمایی این کوچه باید مسیر را از جنوب غربی محلۀ عودلاجان، از کوچۀ نقاره‌چیها که در جانب غربی گذار سرْپولک واقع است، آغاز کنیم. نام کوچۀ نقاره‌چیها در «نقشۀ نجم‌الدوله» به کوچۀ آقا سید عبدالله مجتهد تغییر یافته است. همانند «نقشۀ نجم‌الدوله» اگر در «نقشۀ کرشیش»، کوچۀ نقاره‌چیها را به‌طرف غرب دنبال کنیم، به تقاطعی می‌رسیم که توسط راسته‌بازاری کوچک که از شمال شرق به جنوب غرب امتداد دارد، پدیدار می‌شود. با ادامۀ مسیر به‌طرف غرب، کوچه‌ای ترسیم شده، که در ابتدای آن در محل تقاطع، و در ضلع جنوبی‌اش قراول‌خانه‌ای جانمایی شده است. در امتداد مسیر به‌جانب غرب، کوچه‌ای فرعی از ضلع جنوبی این کوچه انشعاب یافته است. با مطابقت نقشه‌های کرشیش و نجم‌الدوله با یکدیگر درمی‌یابیم که این کوچۀ فرعی با توجه به آرایش مشابهی که در «نقشۀ نجم‌الدوله» دارد، همان کوچۀ آقا شیخ علی است (نک‌ : اطلس، 46-47، 84).
در «نقشۀ برزین» از دارالخلافۀ تهران ــ که اطلاعات آن پیش از 1263 ق برداشت شده، و در 1268 ق/ 1852 م به چـاپ رسیده اسـت ــ وضعیت کوچۀ آقـا شیـخ علی مشخص نیست، ولی آن کوچۀ اصلی‌ای که کوچۀ آقا شیخ علی از آن انشعاب یافته است، در نقشه معلوم است. با جانمایی کاروان‌سرای سرْکلک (سرْپولک)، واقع در ضلع شمالی، کوچه‌ای با جهت شمال غربی ـ جنوب شرقی، در جانب شمال دروازۀ شاه‌عبدالعظیم و چالهای مشخص‌شده در نقشه، می‌توان مسیر را یافت. نام این کوچه در «نقشۀ کرشیش» کوچۀ نقاره‌چیها ست و نام کاروان‌سرای سرْکلک کاروان‌سرای زغال‌فروشها ذکر شده است. در ادامۀ راه به‌سمت شمال غرب، به بازاری می‌رسیم که این کوچه را قطع می‌کند. کوچه‌ای که در طرف مقابل، مسیر را به‌طرف شمال غرب ادامه می‌دهد، کوچه‌ای است که کوچۀ آقا شیخ علی از آن منشعب شده است (نک‌ : همـان، 31، 46- 47).
بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که کوچۀ آقا شیخ علی در زمان برداشت «نقشۀ برزین» (پیش از 1263 ق) هنوز به وجود نیامده بوده است و پیشینۀ شکل‌گیری‌اش دست‌کم به اواخر دهۀ 1260 یا اوایل دهۀ 1270 ق بازمی‌گردد.
دربارۀ آقا شیخ علی و سرگذشت او اطلاعی نداریم. وی از اهالی سرشناس در عهد ناصری بوده، و در کوچه‌ای که منسوب به نام او ست، سکونت داشته است.
کوچۀ آقا شیخ علی در محدودۀ منطقۀ 12 شهرداری تهران واقع است. این کوچه از جانب شمال به کوچۀ معظم‌الدوله متصل می‌شود که در ضلع جنوبی خیابان پانزده‌خرداد (بوذرجمهری سابق) واقع است ( نقشه ... ).

مآخذ

اطلس تهران قدیم؛ نقشۀ تهران.

امیرحسین مرادخانی