آقا شیخ عیسی، املاک و سرای موقوفه

نویسنده (ها) : امیرحسین مرادخانی

آخرین بروز رسانی : سه شنبه 9 خرداد 1402

آقا شیخ عیسى، املاک و سرای موقوفه \amlāk va(o) sarā-ye mowqūfe-ye āqā šeyx īsā\، بناهایی واقع در تابع محلۀ چال‌میدان در تهرانِ دورۀ قاجار.
در «نقشۀ نجم‌الدوله» از دارالخلافۀ ناصری، در محل سابق دروازۀ شاه عبدالعظیم، جایی که خیابان خندق دروازۀ حضرت عبدالعظیم به خیابان جلو قبرستان وصل می‌شود، راسته‌بازاری از شمال به جنوب، تا میدان جناب امین‌السلطان، ترسیم شده است. در نبش شمال غربی این راسته‌بازار، به سوی جنوب، نخست «املاک موقوفۀ آقا شیخ عیسى»، و مقابل آن، «سرای موقوفۀ آقا شیخ عیسى» جانمایی شده است (نک‌ : اطلس ... ، 83-84).
محدوده‌ای که این املاک و سراها در آن واقع شده، از روزگار صفوی تا دورۀ ناصری، بیرون از بافت شهری تهران بوده، و با تخریب حصار شاه‌تهماسبی به درون شهر افتاده است.
از میان 4 دروازۀ تهران در دورۀ صفوی، پرآمدوشد‌ترین آنها، دروازۀ شاه عبدالعظیم بود، چون نزدیک‌ترین راه دسترسی به بقعۀ عبدالعظیم حسنی در شهرری که مهم‌ترین زیارتگاه مردم تهران به شمار می‌رفت، از این دروازه می‌گذشت. همچنین گورستانهای کهنه و چهارده‌معصوم که اصلی‌ترین گورستانهای شهر تهران بودند نیز در اراضی پایین‌دست دروازۀ شاه عبدالعظیم جای داشتند. ازاین‌رو، در دو سوی این دروازه از دیرباز سراها و دکانهایی پا گرفته بود تا نیازهای مسافران و زائران را برآورده سازند (همان، 84). با بررسی «نقشۀ ناسکوف» که در 1241 ق/ 1826 م، به روزگار فتحعلی شاه قاجار تهیه شده، درمی‌یابیم در محدودۀ بیرونی دروازۀ شاه عبدالعظیم، دکانهایی به همین منظور وجود داشته که شاید دیرینگی آنها به روزگار صفویه بازمی‌گشته است (مهریار، 148- 149). اما سرای آقا شیخ عیسى با توجه به نزدیکی به سرای امین‌السلطان، به نظر می‌رسد از بناهای دورۀ ناصری باشد که پس از تخریب حصار شاه‌تهماسبی ساخته شده است.
بر ما روشن نیست که هویت شیخ عیسى، واقف این املاک چه بوده است. در وقف‌نامۀ چندین قطعه از املاک بازار حرم عبدالعظیم، که حاج ملا عبدالله مجتهد واقف آن بوده، سند وقف‌نامه به خط و مُهر «آشیخ عیسى زاهد نجفی طهرانی» در 1256 ق ملاحظه، و تصحیح شده است (سرگذشت ... ، 326-327). به‌درستی نمی‌دانیم که این شیخ عیسى زاهد آیا همانی است که املاک و سرا به نام او بوده یا نه.
موقعیت املاک و سرای موقوفۀ آقا شیخ عیسى در «نقشۀ جدید طهران» که در زمان رضا شاه، در 1309 ش به چاپ رسیده، قابل تشخیص است (نک‌ : اطلس، 164)؛ اما سرای آقا شیخ عیسى از آن سال به‌بعد در طرح خیابان‌کشی دورۀ پهلوی اول تخریب، و خیابان امین‌السلطان از وسط آن تا میدان شوش کشیده شد. خیابان امین‌السلطان اکنون به خیابان صاحب‌جمع تغییر نام یافته است. راسته‌بازاری هم که املاک در آن واقع بوده، در چند نوبت تغییر کاربری داده است؛ برای نمونه، در «نقشۀ راهنمای شهری تهران»، متعلق به سال 1327 ش، در جای آن راسته‌بازار، بازار دباغهـا جانمـایی شده است (نک‌ : تهران‌نگاری، 165). از وضعیت کنونی املاک آقا شیخ عیسى آگاهی چندانی نداریم؛ این‌قدر می‌دانیم که در محل آن، امروزه چند باب دکان در ضلع شمال غربی بازار امین‌السلطان وجود دارد.

مآخذ

اطلس تهران قدیم؛ تهران‌نگاری؛ سرگذشت بازار بزرگ تهران، بازارها و بازارچه‌های پیرامونی آن در دویست سال اخیر، تهران، 1389 ش؛ مهریار، محمد و دیگران، اسناد تصویری شهرهای ایرانی دورۀ قاجار، تهران، 1378 ش.

امیرحسین مرادخانی