آناهیتا، گروه تئاتر

نویسنده (ها) : زهرا خسروی

آخرین بروز رسانی : شنبه 2 دی 1402

آناهیتا، گروه تئاتر \gorūh-e teºātr-e ānāhītā\، از گروههای مهم نمایش تئاتر در تهران.
این گروه را مصطفى اسکویی و همسرش مهین اسکویی (طالقانی)، در تابستان 1337 ش، تشکیل دادند و مکان فعالیت آن را در محل تئاتر آپادانا واقع در یوسف‌آباد ــ که بعدها جای آن را سینما گلدیس (سینما ـ تئـاتر گلریز کنونی) گرفت ــ برپـا ساختند (نجفی، 36؛ حبیبیان، 142- 143). اسکوییها از شاگردان عبدالحسین نوشین، و همکار او در تئاتر فردوسی بودند که پس از تعطیلی این تئاتر در 1328 ش، برای ادامۀ تحصیل، نخست به پاریس، و سپس به مسکو رفتند و هر دو زیر نظر پروفسور زاودسکی، از شاگردان کنستانتین استانیسلاوسکی، کارگردان و نظریه‌پرداز روس در پایان سدۀ 19 و اوایل سدۀ 20 م، شیوۀ بازیگری علمی او موسوم به «سیستم» یا «متد» را آموختند. آن دو پس از بازگشت به ایران در 1337 ش با تأسیس گروه تئاتر آناهیتا به آموزش شیوۀ واقع‌گرایانۀ استانیسلاوسکی در بازیگری اهتمام ورزیدند (نجفی، همانجا؛ اسکویی، 637).
نخستین نمایشِ اسکوییها، که در این سالن اجرا شد، نمایشنامۀ اتللو اثر ویلیام شکسپیر، ترجمۀ به‌آذین، به کارگردانی مصطفى اسکویی بود. اجرای این نمایشنامه با بازیگری نخستین دورۀ هنرجویان این تئاتر، در اسفند 1337 به روی صحنه رفت. از هنرجویان و بازیگرانی که در این نمایش حضور داشتند، اینان را می‌توان نام برد: پرویز بهرام و ادوارد بالاسانیان (اتللو)، جعفر والی (دستیار کارگردان)، مسعود فقیه و سیروس ابراهیم‌زاده (رودریگو)، فروهید (برابانسیو)، عبدالله بوتیمار (کاسیو)، آزرم (دزدمونا)، جدی (بیانکا)، جوهری (مونتانو)، نجفی (نجیب‌زاده)، مهین اسکویی (امیلیا) و مصطفى اسکویی (یاگو). این نمایش با استقبال عمومی روبه‌رو شد، و 158 شب روی صحنه بود (نجفی، همانجا؛ اسکویی، 640).
پس از اتللو، این نمایشها به روی صحنه رفت: خانۀ عروسک هنریک ایبسن در پاییز 1338 ش، به کارگردانی مهین اسکویی؛ هیاهوی بسیار برای هیچ ویلیام شکسپیر به کارگردانی مصطفى اسکویی؛ طبقۀ ششم آلفرد ژاری به کارگردانی مصطفى اسکویی در 1339 ش (اجراشده در سینما ـ تئاتر پارس)؛ تراموایی به نام هوس تنسی ویلیامز به کارگردانی مصطفى اسکویی در 1339 ش؛ روباهها (روبهکان) لیلیان هلمن به کارگردانی مهین اسکویی در 1340 ش؛ و تانیا اثر الکسی آربوزوف به کارگردانی مهین اسکویی در 1343 ش (نک‌ : پارسانژاد، 62، 81، 83، 86، 183؛ نجفی، همانجا).
گروه تئاتر آناهیتا در 1340 ش، طی همکاری با سازمان هنرهای زیبای کشور، نمایشهای اجراشده در سالن خیابان یوسف‌آباد را به‌طور زنده، در برابر دوربینهای تلویزیون اجرا کرد. این گروه افزون‌بر اینها، نمایشهای کوتاهی نیز برای تلویزیون به اجرا گذاشتند که می‌توان از آن میان به این کارها اشاره کرد: خرس و جشن سالگرد آنتوان چخوف، شبهای روشن داستایوسکی، گرگها و بره‌ها اثر آستروفسکی، کالسکۀ زرین و اینس مندو از پروسپر مریمه، غار سالامانگ سروانتس و صاحبۀ مهمان‌خانه اثر گالدونی (اسکویی، 683؛ حسینی‌مهر، 152؛ پارسا‌نژاد، 106).
سالهای 1337-1342 ش، دورۀ اوج فعالیت گروه تئاتر آناهیتا بود. در این سالها، هنرمندان بسیاری با این گروه همکاری داشتند. جعفر والی، محمدعلی کشاورز، ولی‌الله شیراندامی، عزت‌الله انتظامی، احمد دامود، نصرت کریمی، عصمت صفوی، مهین شهابی، مهدی فتحی، ناصر رحمانی‌نژاد، سعید امیرسلیمانی، محمود دولت‌آبادی، ولی‌الله خاکدان، شمسی فضل‌اللٰهی، سیروس ابراهیم‌زاده و سعید سلطان‌پور از جملۀ این بازیگران بودند (حسینی‌مهر، همانجا؛ اسکویی، 640-661).
از آنجا که تئاتر آناهیتا در خیابان یوسف‌آباد امکانات فنی لازم را نداشت، در 1341 ش، مصطفى اسکویی پیشنهاد طرحی با عنوان «بنای ساختمان تئاتر ملی توسط مردم» را داد. وی شماره‌حسابی برای این طرح به‌منظور دریافت کمکهای مردمی اختصاص داد. شهرداری تهران قطعه‌زمینی را در ضلع شمال غربی پارک شهرداری (پارک دانشجوی کنونی) برای احداث این سالن اهدا کرد. نقشۀ تالار زیر نظر هوشنگ سیحون در گروه معماری دانشکدۀ هنرهای زیبای دانشگاه تهران آماده شد؛ همچنین، این گروه هنری چکی به مبلغ 000‘100 ریال را به‌عنوان کمک‌هزینه برای ساخت تئاتر ملی از مهدی فروغ، رئیس ادارۀ هنرهای دراماتیک وقت، دریافت کرد؛ اما درنهایت به‌سبب اختلاف‌نظر میان مصطفى اسکویی و ادارۀ هنرهای زیبا سـاخت آن به انجام نرسید (نک‌ : همو، 688-693؛ جوانمرد، 50).
به‌طورکلی، فعالیتهای تئاتر آناهیتا را می‌توان به 3 بخش تقسیم کرد: آموزش بازیگری، اجرای تئاتر و انتشار مجله. نخستین کلاسهای هنرکدۀ آناهیتا در شهریور 1337 با این برنامه‌ها برگزار شد: مهارت هنرپیشگی، فن بیان، رقص، شمشیربازی، موسیقی علمی، سلفژ و گریم («تئاتر ... »، 7- 8؛ نجفی، 36). بیشتر هنرجویان از میان داوطلبانی انتخاب می‌شدند که زیر 24 سال سن داشتند (اسکویی، 632، 685).
در سـال 1339 ش، انتشار ماهنامۀ سینمـایی ـ هنری آناهیتا آغاز شد که در 12 شماره و 3 دورۀ سه‌ساله به انتشار مطالبی دربارۀ تاریخ تئاتر و اصول کارگردانی سینما و تئاتر می‌پرداخت (همو، 687؛ زرگر، 35). این مجله با همکاری نشریاتی چون ستارۀ تهران، هنر و سینما و فردوسی انتشار می‌یافت و از 1341 ش وابسته به ادارۀ هنرهای زیبای کشور شد (پارسا‌نژاد، 148).
گروه تئاتر آناهیتا افزون‌بر اجرا در تهران، به دعوت شرکت ملی نفت ایران و دیگر سازمانهای دولتی، نمایشهای میراندولینا (1344 ش)، آرایشگر سویل (1344 ش)، عروسی فیگارو (1345 ش) و رستم و سهراب (1347 ش) را در شهرهای اهواز، خرمشهر، آبادان، مسجد سلیمان، آغاجاری، بندر ماهشهر، هفت‌گنبدان، گچساران، خارک، تبریز، اورمیه، مرند، گرگان، گنبد کاووس، اصفهان، شیراز، رشت، رامسر و کرمانشاه اجرا کرد (همو، 192، 197، 202، 208؛ اسکویی، 824).
سال 1343 ش، نقطۀ عطفی در تاریخ فعالیت این گروه بود. مکان استیجاری تئاتر آناهیتا در یوسف‌آباد به‌دلیل مشکلات مالی از دست رفت. پس از آن، متارکۀ اسکوییها در 1344 ش، آسیبی جدی بر پیکرۀ تئاتر آناهیتا وارد ساخت. مصطفى اسکویی در پایان آن سال با تأسیس «شرکت سهامی آناهیتا، سینما و تئاتر ملی ایران»، راه جدیدی را در پیش گرفت و نمایشهای اجراشده پس از 1344 ش، حاصل شرکت سهامی آناهیتا بود (همو، 829؛ پارسا‌نژاد، 216؛ زرگر، همانجا).
مصطفى اسکویی در 1346 ش، پس از دعوت به دانشکدۀ هنرهای زیبای دانشگاه تهران، برای تدریس بازیگری، با دانشجویان این دانشکده و شماری از بازیگران تئاتر آناهیتا نمایش رستم و سهراب را به روی صحنه برد. وی در 1350 ش، سالن کوچکی در خیابان نادر شاه (میرزای شیرازی کنونی) برای احیای تئاتر آناهیتا تأسیس کرد که به‌سبب عدم تطبیق تجهیزات سالن با استانداردهای سالنهای نمایش، از سوی وزارت فرهنگ تعطیل شد (اسکویی، 822؛ زرگر، 36).
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، مصطفى اسکویی با شماری از هنرآموختگان قدیمی‌اش، با نام «جامعۀ هنری آناهیتا» به فعالیت پرداخت و نمایشهای هائیتی، حجة‌الحق ابن‌سینا، لانۀ جاسوسی و یادآوران سوسنگرد را روی صحنه برد، اما پس از مدتی، به دستور مرکز هنرهای نمایشی از ادامۀ فعالیت بازماند (همانجا؛ حسینی‌مهر، 152-153). هائیتی که در 1343 ش تمرینات آن آغاز شده بود، مجوز اجرا نگرفت؛ اما پس از پیروزی انقلاب فرصت اجرا یافت (پارسا‌نژاد، 185-187). هرچند از 1363 تا 1370 ش، اجراهای صحنه‌ای متوقف شده بودند، دوره‌های آموزشی بازیگـری هنرکدۀ آناهیتا برقرار بـود و نمایش زندگی فردوسی در این مدت تمرین شد، اما به مرحلۀ اجرا نرسید (حسینی‌مهر، همانجا).

مآخذ

اسکویی، مصطفى، سیری در تاریخ تئاتر ایران، تهران، 1378 ش؛ پارسانژاد، فریدون، تراموایی به نام توفان، چهل سال زندگی تئاتری (1338- 1378)، تهران، 1381 ش؛ «تئاتر آناهیتا در چه زمان و چگونه به وجود آمد؟»، ستارۀ تهران، 1339 ش، شم‌ 1؛ جوانمـرد، عبـاس، پدرخوانده، مردی در غبار منیت، تهران، 1382 ش؛ حبیبیان، ناصر و فاطمه آقاحسینی، تماشاخانه‌های تهران از 1247 تا 1386، تهران، 1389 ش؛ حسینی‌مهر، ناصر، تئاتر ایران، چند روایت تازه، تهران، 1389 ش؛ زرگر، شهرام، «تشکیلات و گروههای مهم تئاتری تهران»، کتاب صحنه، تهران، 1385 ش، شم‌ 56؛ نجفی، مسعود، «بـانوی تئـاتر ایران»، همـان، 1384 ش، شم‌ ‌44.

زهرا خسروی