ادب، مدرسه

نویسنده (ها) : مسعود تاره

آخرین بروز رسانی : سه شنبه 5 دی 1402

ادب، مدرسه \madrese-ye adab\، از نخستین مدرسه‌های ملی تهران در محلۀ چاله‌میدان که با شیوۀ نوین آموزشی اداره می‌شد (تأسیس: 25 ذیحجۀ 1316 ق/ 6 مۀ 1899 م).
پس از تأسیس «انجمن معارف» در شوال 1315/ مارس 1898، و بنابه تصمیم انجمن، هر یک از اعضای آن، مأمور تأسیس مدرسه‌ای در یکی از محله‌های تهران ‌شدند. یحیى دولت‌آبادی، از اعضای فعال انجمن معارف، و مؤسس مدرسۀ سادات، در نظر داشت مدرسۀ دیگری در محلۀ چاله‌میدان افتتاح کند. در آغاز کار انجمن، زمانی‌که احتشام‌السلطنه از اعضای فعال آن بود، مقرر شد مدرسۀ مورد نظر با نام «احیائیه» راه‌اندازی شود و بودجۀ آن از طریق صندوق اعانات انجمن معارف تأمین گردد؛ اما این تصمیم عملی نشد و به‌سبب کمبود بودجه، تأسیس مدرسۀ جدید به تعویق افتاد.
در ذیحجۀ 1316، میرزا شکرالله خان تفرشی مترجم‌الدوله، از دانش‌آموختگان دارالفنون، پیشنهاد تأسیس مدرسه‌ای در محلۀ چاله‌میدان را با یحیى دولت‌آبادی مطرح کرد. این مدرسۀ جدید «ادب» نام گرفت و به‌زودی اجازۀ تأسیس آن از سوی وزارت معارف صادر ‌شد و مدرسه آغاز به کار کرد (دولت‌آبادی، 1/ 254-255؛ اطلاع، 1317 ق، شم‌ 482، ص 2). چنـدی پـس از آغـاز فعالیت مدرسۀ ادب، میرزا شکرالله خان به‌سبب نداشتن وقت کافی و استطاعت مالی لازم، ادارۀ مدرسه را به یحیى دولت‌آبادی واگذار کرد و با اختیارات محدودتر، همچنان در مدرسۀ ادب به فعالیت پرداخت. گرچه اندکی پس از آن و با رونق‌گرفتن مدرسه کوشید تا با جلب حمایت حجت‌الاسلام علی‌اکبر تفرشی، از روحانیان برجستۀ تهران ریاست مدرسه را دوباره به دست آورد، اما در این کار توفیقی نیافت. شکرالله خان سرانجام از مدرسۀ ادب کناره‌گیری، و مدرسه‌ای در همان نزدیکی به نام «سعادت» راه‌اندازی کرد؛ این مدرسه نیز به‌دلیل نداشتن سرمایۀ کافی به‌زودی تعطیل شد (دولت‌آبادی، 1/ 255-260).
کارکنان مدرسه در آغاز، متشکل از مدیر، دفتردار، ناظم و معلمان زبان، ریاضی، عربی، فارسی، ابتدایی و 6 نفر مستخدم بودند (تربیت، 1317 ق، شم‌ 165، ص 657). یک‌سال پس از تأسیس مدرسۀ ادب، فهرستی از نام معلمان آن منتشر شد که معروف‌ترین آنها عبارت بودند از: آخوند ملا ‌علی‌محمد، مدیر مدرسه؛ غلامعلی خان قزل‌ایاغ، دفتر‌دار؛ محمد امین خان قاجار، ناظم؛ آقا ‌شیخ علی‌فاضل، معلم درجۀ اول فارسی؛ شاهزاده علی‌خان، معلم زبان؛ علی‌خان قاجار، معلم ریاضی؛ و شیخ عبدالرحمان و شیخ باقر، معلمهای عربی. افزون‌بر‌این، چند تن معلم نیز با عنوان معاون در آموزش دانش‌آموزان، به معلمان اصلی کمک می‌کردند. ناظم مدرسه را دانش‌آموزان «خان ناظم» می‌خواندند. در 1321 ق/ 1903 م، فتح‌الله خان، ناظم جدید مدرسه شد. سید ‌ولی‌الله خان نصر، که بعدها به مدیریت مدرسۀ سیاسی رسید، تدریس زبان فرانسوی را بر ‌عهده داشـت (تربیت، 1321 ق، شم‌ 307، ص 1371؛ اخگر، زندگی ... ، 1/ 18).
در سالهای بعد، جمعی از بهترین معلمهای تهران در مدرسۀ ادب تدریس می‌کردند، که میرزا محمد‌علی خان ذکاء‌الملک فروغی و دکتر سید ‌ولی‌الله خان نصر از جملۀ آنها بودند (دولت‌آبادی، 1/ 260). تدریس زبان فرانسوی را حبیب شهاب، دانش‌آموختۀ بیروت، بر‌ عهده داشت (جمال‌زاده، 401).
شاگردان مدرسۀ ادب از طبقات مختلف جامعه بودند. بسیاری از این دانش‌آموزان پس از پایان تحصیل، شغل پدرانشان را ادامه می‌دادند. دانش‌آموزان خانواده‌های فقیر یا کم‌بضاعت نیز در این مدرسه تحصیل می‌کردند. از‌این‌رو، مسؤلان مدرسه تصمیم گرفتند با برپایی کارگاههایی، به دانش‌آموزانْ آموزش حرفه‌ای نیز داده شود. بدین‌منظور 3 کارگاه خیاطی، صحافی و جوراب‌بافی در مدرسه دایر شـد ( اطلاع، 1318 ق، شم‌ 515، ص 4). این کارگاهها بخشی از هزینۀ مدرسه را در آغاز فعالیت آن تـأمین می‌کردند (تربیت، 1317 ق، شم‌ 165، ص 658- 660).
آموزش در مدرسۀ ادب، همچون دیگر مدرسه‌های ملی آن زمان، از صبح تا بعد‌از‌ظهر به طول می‌انجامید. هر روز صبح، شاگردان در تالار بزرگ مدرسه می‌نشستند و قرآن‌به‌دست، به تلاوت قرآنِ خان بابا ‌خان قجر، ناظم مدرسه گوش می‌سپردند و پس از به صدا درآمدن زنگِ مدرسه، به کلاسهای درس می‌رفتند (صدیق، 1/ 8). ظهرها دانش‌آموزان برای صرف ناهار به خانه می‌رفتند، یا با خود ناهار به مدرسه می‌آوردند (اخگر، «سرگذشت ... »، 22). مراسم نماز نیز ساعت یک بعد‌از‌ظهر به‌صورت جماعت برگزار می‌شد. عصرها، هنگام پایان کار مدرسه، دانش‌آموزان به صف می‌ایستادند و خطابه‌ای به‌صورت دعا دربارۀ حفظ مملکت، سلامت مظفرالدین شاه، بقای اسلام و علمای دین قرائت می‌شد و دانش‌آموزان با صدای بلند آمین می‌گفتند. مؤذن مدرسه، محسن خان قاجار بود (جمال‌زاده، 401؛ اخگر، زندگی، 1/ 18).
کتاب تعلیم الاطفال تألیف مفتاح‌الملک، و کتاب علی تألیف یحیى دولت‌آبادی و چند کتابچۀ دیگر برای دانش‌آموزان کلاس اول تعیین شده بود (صدیق، 1/ 8- 9). تدریس زبان فارسی به‌دلیل نبود کتاب مناسب دراین‌باره، 6 ماه پس از آغاز کار مدرسه، به برنامۀ درسی افزوده شد (تربیت، 1317 ق، شم‌ 165، ص 657).
‌به‌نوشتۀ دولت‌آبادی، کتاب دستور سخن، تألیف میرزا ‌حبیب دستان اصفهانی (د 1315 ق/ 1897 م) به‌عنوان کتاب درسی استفاده می‌شد. همچنین برای دوره‌های مختلف درسی، کتابهایی در موضوع فارسی و عربی در مدرسه تنظیم و تألیف می‌شد. برنامۀ آموزشی مدرسه که از سوی مسئولان تنظیم می‌شد، به‌زودی به‌عنوان الگوی آموزشی در دیگر مدرسه‌ها نیز به کار گرفته شد. به‌نوشتۀ دولت‌آبادی مدرسۀ ادب، معلم و دستور آموزشی به ولایات می‌فرستاد (1/ 260- 261).
شاگردان مدرسۀ ادب 3 ماه پس از تأسیس آن، در صفر 1317/ ژوئن 1899، در جشن نخستین سال افتتاح مدرسه‌های ملی شرکت کردند. در این تاریخ، مدرسۀ ادب 40 تن دانش‌آموز داشـت (تربیت، 1317 ق، شم‌ 143، ص 4). در رجب 1318، زمانی که مظفرالدین‌شاه از سفر اروپا بازمی‌گشت، دانش‌آموزان مدرسۀ ادب با لباس متحد‌الشکل در خیابان الماسیه (باب‌همایون) به پیشواز وی رفتند (صدیق، 1/ 9-10؛ قس: دولت‌آبادی، 1/ 307، که گزارش می‌دهد بی‌برنامگی امور تشریفات، باعث بی‌نظمی و هراس دانش‌آموزان شد).
مدرسۀ ادب 6 ماه پس از آغاز به کار، صورت حقوق کارکنان خود را منتشر کرد؛ حقوق ماهانۀ کارکنان به این ترتیب بود: مدیر مدرسه 25 تومان، معلم زبان برای اکابر 15 تومان، دفتردار 8 تومان، ناظم 15 تومان (ناظم مدرسه برای مدتی 3 تومان از حقوق خود را برای کمک به مدرسه دریافت نمی‌کرد)، معلم ریاضی 8 تومان، معلم عربی 8 تومان، معلم فارسی 7 تومان، معلم ابتدایی 7 تومان، معاون فارسی 5 تومان، معاون ابتدایی 4 تومان، مستخدمین هریک 4 تومان، و اجاره‌بهای مدرسه 17 تومان.
شهریۀ دانش‌آموزان نیز به فراخور استطاعت مالی آنها از 5 تا 15 قران تعیین شده بود. مدرسه در ماه اول 58 تومان از طریق دریافت شهریه، بودجه تأمین کرد و 251 تومان کسری آن از سوی مسئولان مدرسه و جمعی از نیکوکارانی که شرکتی برای تأمین بودجۀ مدرسه تشکیل داده بودند، تـأمین شد (تربیت، 1317 ق، شم‌ 165، ص 657-660). این شرکت گویا همان است که دولت‌آبادی اعضای آن را محمد‌ابراهیم خان معاون‌الدوله و حاج حسین‌آقا امین‌الضرب و آقا‌رضا رئیس‌التجار نام برده است. دولت‌آبادی می‌افزاید که عملاً از این شرکت خیریه کمک مالی به مدارس نشد (1/ 256-257). در طول 6 ماه فعالیت، مدرسه 631 تومان کسر بودجه داشت (تربیت، همـان شم‌ ، ص 660؛ برای نسخۀ عکسی از صورت دخل‌وخرج مدرسه بین سالهای 1316 تا 1320 ق، نک‌ : محبوبی، 1/ 472). گویا کسر بودجۀ مدرسۀ ادب تا مدتها ادامه داشت؛ محمد‌علی فروغی در خاطرات خود در محرم 1322/ آوریل 1904، نوشته است که 40 تومان از حاج میرزا ‌یحیى بابت مدرسۀ ادب، طلـب وصول‌نشـده دارد (ص 202، 284؛ نیـز نک‌ : تربیت، 1321 ق، شم‌ 275، ص 1112).
بنا‌به یادداشت سید محمدعلی مجتهد شهرستانی که از مدرسه‌های ادب و شرف بازدید کرده بود، در آغاز برپایی مدرسه‌های جدید در تهران، مخالفانْ مدعی می‌شدند که آموزش در این مدرسه‌ها خلاف طریق شرع و رویۀ اسلام است. وی پس از بازدید از این مدرسه‌ها، وضعیت آموزش را بسیار مناسب ارزیابی کرد و وجود مدارس را سبب ترویج اسلام و علوم دینی دانست (همان، 1317 ق، شم‌ 148، ص 591-592).
با تأسیس شورای عالی دولتی معارف در 25 شعبان 1319 ق/ 7 دسامبر 1901 م، در ادارۀ مدرسه‌های ملی تهران بازبینی صورت گرفت. در بازدید هیئت نظارت این شورا از مدرسۀ ادب، به‌دلیل نظم‌وترتیب مناسب مدرسه، تصمیم گرفته شد مدرسۀ ادب به‌عنوان یکی از 4 مدرسۀ متوسطۀ دولتی شهر تهران به فعالیت ادامه دهد و کسر مخارج آن از وجوه دولتی پرداخت گردد. در آن زمان، مدرسۀ ادب و مدرسۀ علمیه تنها مدرسه‌هایی بودند که افزون‌بر دورۀ شش‌سالۀ ابتدایی، کلاس درس سال هفتـم نیـز داشتنـد (همـان، 1321 ق، شم‌ 291، ص 1238؛ دولت‌آبادی، 1/ 301، 310؛ محبوبی، 1/ 389-390). از این پس، مدرسۀ ادب زیر نظر انجمن معارف، برنامه‌ای هماهنگ با دیگر مدرسه‌های متوسطه را در پیش گرفت. بنابه تصویب شورای معارف (تربیت، همان شم‌ ، ص 1237، که از آن به‌عنوان «مجلس معارف» یاد کرده است)، تحصیل در دورۀ ابتدایی 4 سال، و تحصیل در دورۀ متوسطۀ علمیه در دو دوره، و به مدت 5 سال تعیین شد؛ دورۀ اول سه‌ساله و دورۀ دوم دوساله بود. مدرسه در برابر دریافت شهریه از 10 دانش‌آموز، یک تن را به‌صورت رایگان می‌پذیرفت (همان، ص 1238-1241).
امتحانات مدرسه در ماه ذیحجه، و در آخر سال قمری برگـزار می‌شد (همـان، شم‌ 275، ص 1112؛ برای نسخـۀ عکسی نمونه‌ای از برنامۀ امتحانـات سـال 1320 ق، نک‌ : محبوبی، 1/ 471؛ برای امتحانات سال 1321 ق، نک‌ : اطلاع، 1322 ق، شم‌ 1، ص 4). در روزنامۀ ادب چنین اشاره شده است که محمد‌علی جمال‌زاده فرزند سید ‌جمال واعظ به‌خوبی از عهدۀ امتحانات سال 1324 ق برآمد (ص 7- 8). در ذیحجۀ 1321، مدرسه‌ها زیر نظر انجمن به‌طور هم‌زمان، اقدام به ثبت‌نام دانش‌آموزان جدید کردند (تربیت، 1321 ق، شم‌ 305، ص 1350).
مدرسۀ ادب در یکی از خانه‌های صاحب‌دیوان که از عمارتهای مجلل محلۀ چاله‌میدان به شمار می‌رفت، برپا شده بود (محبوبی، 1/ 390؛ صدیق، 1/ 8؛ اطلاع، 1318 ق، شم‌ 515، ص 4؛ قس: تربیت، 1317 ق، شم‌ 165، ص 1، که محل آن را حوالی عمارتهای صاحب‌دیوان گفته است). این خانه نزدیک حمام قبله یا حمام خانم، جای داشت (اخگر، زندگی، 1/ 18). در 1321 ق، زمانی که مدرسۀ ادب به‌عنوان یکی از 4 مدرسۀ متوسطۀ دولتی شهر تهران شناخته شد، مکان مدرسه به محلۀ عودلاجان انتقال یافت (تربیت، 1321 ق، شم‌ 291، ص 1238).
مدرسۀ ادب حدود سال 1339 ق/ 1300 ش، در محلۀ پامنار، کوچۀ دبیرالملک واقع بود و مدیریت مدرسه را حبیب‌الله آموزگار بر عهده داشت. او بعدها وزیر آموزش‌وپرورش شد. از جملۀ معلمانی که در آن زمان در این مدرسه تدریس می‌کردند، می‌توان از محمد یزدانفر، معلم ریاضی؛ و نصرالله معقول، معلم علوم طبیعی،‌ فیزیک و شیمی نام برد («گفت‌وگویی ... »، 62).
مدرسۀ ادب پس از آنکه به مدرسه‌ای دولتی بدل گشت، سرنوشت مبهمی را پشت‌سر گذاشت. در احصائیۀ 1302-1303 ش نام مدرسۀ ادب در میان مدارس تهران دیده نمی‌شود («احصائیه ... »، 69-70). بااین‌حال در نقشۀ مدارس تهران که ضمیمۀ شمارۀ 8 مجلۀ تعلیم‌وتربیت (1304 ش) منتشر گـردیـده، محـل مدرسـه در پامنـار، کوچۀ دبیر‌الملک جانمایی شده است. در گزارش امتحانات نهایی مدرسه‌های تهران به سال 1305 ش («امتحانات ... »، 134)، مدرسۀ ادب دارای دورۀ اول متوسطه (سال اول تا سوم) است و 15 دانش‌آموز آن در امتحانات نهایی شرکت کرده‌اند. در سالنامه و احصائیۀ سالهای 1312-1313 و 1313-1314 ش (نک‌ : ص 28، از قسمت دوم)، و سالنـامه و آمار 1314-1315 ش (نک‌ : ص 31، از قسمت دوم)، مدرسۀ ادب به‌عنوان دبستان دولتی و شش‌کلاسه به ثبت رسیده است و به‌ترتیب 234 و 279 دانش‌آموز در آن به تحصیل مشغول بوده‌اند.
بنا‌بر سندی که از فهرست کارکنان مدرسۀ ادب در 1313 ش در دست است، کارکنان مدرسه عبارت بودند از: مرتضى قلی خان کمالیه، مدیر مدرسه؛ هادی نبوی نوری، معلم کلاسهای 5 و 6 ریاضی؛ میرزا ‌رحیم خان عاطفی، معلم کلاس 5 و 6 ادبیات؛ میرزا ‌حسن خان سحاب، معلم کلاس 4؛ میرزا ‌خلیل لک، معلم کلاس 3؛ میرزا ‌ابوالقاسم خان عظیمی، معلم کلاس 2؛ میرزا ‌سید ‌حسین خان شیرازی، معلم کلاس اول؛ میرزا ‌جمال‌الدین نسخی، معلم درس خط کلاس 5؛ میرزا ‌جواد ‌خان معروفی، معلم سرود مدرسه؛ میرزا ‌احمد ‌خان ایزدپناه، معلم ورزش؛ میرزا ‌اسماعیل صدرالقراء طاهری، معلم تجوید؛ و سید ‌حسن جعفری و مشهدی حسین جلودار، مستخدمان مدرسه.
مشاهیر پر‌شماری در مدرسۀ ادب به تحصیل پرداخته‌اند، که از جملۀ آنها محمد‌علی جمال‌زاده، دکتر منصور گرگانی، مظفر بقایی، رضا لطفی، محمد جناب‌زاده، حسام‌الدین همامی، احمد‌علی سپهر و عنایت‌الله رضا را می‌توان نام برد.

مآخذ

«احصائیۀ کل مدارس طهران»، تعلیم‌وتربیت، تهران، 1304 ش، س 1، شم‌ 8 و 9؛ اخگـر، احمد، زنـدگی مـن در طـول هفتاد سال تاریخ معاصر ایران، تهران، 1366 ش؛ همو، «سرگذشت اخگر»، خـاطرات وحيد، 1353 ش، شم‌ 40؛ ادب، تهران، 1324 ق، شم‌ 181؛ اطلاع، تهران، 1317 ق بب‌ ؛ «امتحـانـات نهـایی مدارس طهران»، تعلیم‌وتربیت، تهران، 1305 ش، س 2، شم‌ 2 و 3؛ تربیت، تهـران، 1314 ق بب‌ ؛ جمـال‌زاده، محمد‌علـی، «یـادگارهـای دورۀ تحصیل»، راهنمای کتاب، تهران، 1353 ش، س 17؛ دولت‌آبادی، یحیى، حیات یحیى، تهران، 1361 ش؛ سالنامه و آمار 1314- 1315، تهران، ادارۀ کل انطباعات؛ سالنامه و احصائیۀ 1312- 1313 و 1313-1314، تهران، ادارۀ کل انطباعات ـ دایرۀ احصـائیه؛ صدیق، عیسى، یادگار عمر، تهران، 1340 ش؛ فروغی، محمد‌علی، یادداشتهای روزانه، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1390 ش؛ «گفت‌وگویی با آقای احمد‌رضا قلی‌زاده»، ماهنامۀ آموزش‌وپرورش، تهران، 1357 ش، شم‌ 8 (ویژه‌نامه)؛ محبوبی اردکانی، حسین، تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران، تهران، 1370 ش.

مسعود تاره