تماشاگه زمان، موزه

نویسنده (ها) : سعیده صائبی مقدم - مسیح موسوی زادگان

آخرین بروز رسانی : سه شنبه 19 آذر 1398

تماشاگه زمان، موزه \ mūze-ye tamāšāgah-e zamān\ ، موزه‌ای با فعالیت تخصصی در زمینۀ ابزارهای زمان‌سنج، واقع در خیابان شهید فلاحی (زعفرانیه) در منطقۀ 1 شهرداری تهران.
موزۀ تماشاگه زمان با فراهم آوردن زمینه‌ای مناسب به موضوعاتی چون مفهوم زمان، دیدگاه اقوام و ملتهای مختلف و نگرش آنها نسبت به زمان و چگونگی تکامل ابزارهای زمان‌سنجی و صنعت ساعت و ساعت‌سازی پرداخته است. این موزه در ساختمانی با مساحت تقریبی 700 مـ2 در دو طبقه، و در میان باغی به وسعت تقریبی 000‘5 مـ 2 برپا شده است. ساختمان این موزه نمونۀ شاخصی از هنرهای گچ‌بری، کاشی‌کاری، گره‌چینی و مقرنس است.

قدمت این باغ به عهد قاجارها، و تاریخ ساخت عمارت اولیۀ آن به دورۀ پهلوی اول بازمی‌گردد. مالک اولیۀ این باغ و عمارت مشخص نیست و آگاهی دربارۀ آن به سالهای پایانی دهۀ 1330 ش/ 1950 م بازمی‌گردد. این ملک تا 1339 ش در تملک فردی به نام منصور بوده است، اما در همین سال حسین خداداد، رئیس صنف میوه و تره‌بار در سالهای پیش از انقلاب اسلامی، آن را از وی خریداری کرد و در حدود سال 1342 ش، عملیات مرمت و بازسازی بنای آن را آغاز نمود. عمارت اولیه با اسکلت چوبی و از خشت و گل و در یک طبقه ساخته شده بود، و عملیات بازسازی آن که مدت دو سال به طول انجامید، شامل افزودن تزییناتی به فضای داخلی و نمای بیرونی عمارت بود.
طراح بنای جدید مهندس ابتکار و معمار آن استاد حسین کاشی، طراحان گچ‌بریها استادان عبدالکریم نوید تهرانی، فرهاد یحیى‌پور و حاج علی شیعی، و همچنین طراحان اتاق اصفهان، استادان عیسى بهادری و محمود فرشچیان‌اند. عمارت موزۀ تماشاگه زمان از نظر تزیینات معماری شامل گچ‌بری، کاشی‌کاری، گره‌چینی و مقرنس، بنایی بسیار شاخص به شمار می‌رود؛ گچ‌بریهای انجام گرفته در این بنا تلفیقی از سبک ایرانی و فرنگی است. همچنین طرح نمای بیرونی ساختمان ازجمله سردرها و حاشیۀ درها ترکیبی از سبک قاجاری و مدرن است. گچ‌بری ستونهای طبقۀ پایین توسط استاد نعمت، شکل‌بندی و قاب‌بندی سقف توسط استاد حبیب و استاد عبدالله، حاشیۀ درها و پنجره‌ها، قسمتهای خارجی و پاگرد طبقۀ اول توسط استاد یحیى‌پور و بخشی از سرسرا نیز توسط حاج علی شیخی انجام گرفته است. این گچ‌بریها توسط هنرمندان نقاش به شکل ظریفی رنگ‌آمیزی شده‌اند.
به‌طورکلی گچ‌بری این بنا در حدود 10 تا 12 سال به طول انجامیده است و بیش از 40 هنرمند در طراحی و اجرای آن نقش داشته‌اند. افزون بر گچ‌بریهای زیبای ساختمان، درها و پنجره‌های این بنا نیز دارای گره‌چینی چوبی نفیسی‌اند که توسط هنرمندانی چون حاج محمد کاشی و حاج حسین کاشی انجام یافته است.
کار بازسازی این عمارت در 1356 ش به اتمام رسید و در پایان کار، حاج حسین خداداد (مالک بنا) طی مراسمی از تمامی هنرمندانی که در بازسازی بنا نقش داشتند، قدردانی به عمل آورد. این بنا تنها مدت کوتاهی توسط حسین خداداد و خانوادۀ او مورد استفاده قرار گرفت و پس از پیروزی انقلاب اسلامی مصادره گردید و به بنیاد مستضعفان واگذار شد.
به موجب فرمان امام خمینی مبنی بر قرار دادن تمامی اموال مصادره‌ای در معرض دید عموم مردم، ادارۀ کل موزه‌های بنیاد مستضعفان جهت گردآوری، سامان‌بخشی و آماده‌سازی اموال برای نمایش عمومی، تشکیل شد. پس از انجام گرفتن مراحل مقدماتی، موزۀ تماشاگه زمان به‌عنوان تنها موزۀ تخصصی ساعت در ایران و نخستین موزۀ وابسته به ادارۀ کل موزه‌های بنیاد مستضعفان در خرداد 1378، افتتاح شد. بنای موزه پیش از افتتاح آن، به طور کامل مرمت، بازسازی، پاک‌سازی و رنگ‌آمیزی گردید.
این موزه از این بخشها تشکیل شده است:

الف ـ حیاط و طبقۀ اول:

1. حیـاط و بـاغ ـ موزه در قسمت ورودی آن قرار دارند. در مقابل ساختمان اصلی موزه، حوض سنگی بسیار نفیسی با دو سر شیرسنگی در دو طرف دیده می‌شود. همچنین استخری نیز در میان باغ ساخته شده است. در محوطۀ حیاط موزه، ماکتهایی از ساعتهای ابتدایی مانند ساعتهای آبی، آفتابی، شنی، و سوختی در معرض نمایش قرار گرفته است.
2. سالن اصلی نمایش آثار که در طبقۀ اول واقع است، اتاق بزرگی است که سقف و ستونهایش گچ‌بری شده، و درها و پنجره‌های آن نیز با تزیینات گره‌چینی آراسته گشته است. در تزیینات سقف از طلا و مس استفاده شده است. این اتاق به نمایش کنسولها و ساعتهای ایستاده، طاقچه‌ای و دیواری اختصاص دارد. ساعتهای این قسمت همگی از نوع کوکی و فنری است و بیشتر آنها ساخت فرانسه و مربوط به سدۀ 19 م، و تزیینی‌اند. در تمامی این ساعتها اسطوره‌های یونان باستان یا روایتی تاریخی به تصویر کشیده شده است.
3. در کنار سالن اصلی اتاق کوچکی وجود دارد که به اتاق اصفهان موسوم است، و تمامی دیوارهای آن با نقاشیهای تلفیقی، مینیاتور و تذهیب تزیین شده است. بخشهایی از طاقچه‌های این اتاق به تقلید از اتاق موسیقی در طبقۀ ششم عالی‌قاپوی اصفهان تُنگ‌بری شده است. گچ‌بری این اتاق که به شیوۀ تشعیر اجرا شده است، از 1353 تا 1356 ش به طول انجامیده است. طراحی گچ‌بریهای این اتاق که توسط برادران روحانی انجام گرفته است، برعهدۀ استاد عیسى بهادری بوده، و در دوره‌ای نیز استاد محمود فرشچیان او را در این کار همراهی کرده است.
در این اتاق که پیش از افتتاح موزه، دفتر کار حسین خداداد بوده است، دو عدد ساعت آفتابی، یک ساعت سوختی، تعدادی اشیاء مرتبط با علم ستاره‌شناسی و همچنین تابلویی با نام آفرینش به نمایش گذاشته شده است.
4. راهرو و پاگرد طبقۀ اول با تزیینات گچ‌بری آراسته شده و با نرده‌ای از سنگ مرمر به طبقۀ دوم مرتبط می‌گردد. در این قسمت ساعتهای تک‌وزنه‌ای، دو وزنه‌ای، تک‌فنره، و دوفنره بر دیوارها نصب شده‌اند.
ب ـ طبقۀ دوم موزۀ تماشاگه زمان که در گذشته به اتاقهای خواب و حمامها اختصاص داشته است، امروزه (1390 ش) در بر گیرندۀ 4 سالن است که توسط راهروی به یکدیگر متصل می‌شوند.
1. در این راهرو مجموعه‌ای از ابزارها و ادوات تعمیر ساعت در معرض نمایش قرارگرفته است؛ این مجموعه از طرف مهندس محمدصادق حامد از کارشناسان ساعت و ساعت‌سازی در ایران، به موزه اهدا شده است.
2. سالن شمارۀ 1 طبقۀ دوم شامل دو اتاق تودرتو است که در اتاق اول عکسهایی از بانیان نخستین کارگاههای ساخت ساعت در جهان و همچنین شماری ساعت و تندیس به نمایش درآمده است؛ در اتاق پشتی نیز ساعتهایی متعلق به رجال و پادشاهان دورۀ قاجاریه به نمایش گذاشته شده است؛ از جملۀ این ساعتها می‌توان به ساعت آفتابی ناصرالدین شاه، ساعتهای جیبی مظفرالدین شاه، احمد شاه قاجار، کامران میرزا نایب‌السلطنه، عضدالملک و چند تن دیگر اشاره کرد.
3. سالن شمارۀ 2 به نمایش دو نمونه آثار اختصاص یافته است؛ شماری فسیل و صدف متعلق به دوره‌های مختلف زمین‌شناسی نمایانگر گذر زمان‌اند، و همچنین شماری ساعت مچی از جملۀ این آثار است.
4. سالن شمارۀ 3 به نام سالن تقویم نام‌گذاری شده و در آن تقویمهای دوره‌های تاریخی و نیز تقویمهای ادیان مختلف همچون یهودیت، مسیحیت، زردشتی و جز آن به نمایش گذاشته شده است. در این سالن، همچنین شماری اسطرلاب، سکه‌های قدیمی مربوط به ایران باستان و دوران اسلامی، ماکت کتیبۀ بیستون و ساعتهایی که بر روی آنها نمادهایی اسطوره‌ای دیده می‌شود، در معرض دید قرار گرفته‌اند.
افزون بر این، در قسمتی از این سالن محرابی وجود دارد که درون آن با نقاشی مینیاتور تصویر شکارگاه تزیین شده است. این نقاشی توسط حاج قدیر طراحی، و توسط حاج رضا نقاش و حاج جواد نقاش اجرا شده است.
5. سالن شمارۀ 4 درواقع آخرین اتاق طبقۀ دوم است که به نمایش انواع ساعتهای مچی اختصاص یافته است. در فاصلۀ میان سالنهای شمارۀ 1 و 2 اتاق کوچکی وجود دارد که در گذشته از آن به‌عنوان راه‌پله برای رفتن به پشت‌بام استفاده می‌شد، اما امروزه به‌عنوان اتاق مخصوص امین اموال موزه نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد.
6. علاوه بر بخشهای یادشده، کتابخانۀ موزه نیز در این طبقه واقع است. همچنین در تراسهای این طبقه ویترینهایی قرار داده شده است که از آن برای نمایشگاههای موقت موزه استفاده می‌شود.
در حال حاضر در موزۀ تماشاگه زمان 400 اثر که عموماً از اموال مصادره‌ای‌اند، در معرض دید عموم قرار گرفته است. به‌طورکلی در این موزه سیر تکاملی ابزارهای زمان‌سنجی، و نیز ساعتهای نفیسی از سراسر جهان به‌ویژه ساعتهایی از کشور فرانسه به نمایش درآمده است. آثار این موزه بیشتر متعلق به سدۀ 19 م و ساعتهایی با حالتهای کوکی (هفته‌کوک، ماه‌کوک و سال‌کوک)، کوکی با کلید، اتوماتیک و فنری و به صورتهای فقط ساعت، زنگ‌زن، نیم‌زن، ربع‌زن، دارای تقویم و منازل ماه (به‌طوری‌که حرکت ماه را در تمامی روزهای ماه نشان می‌دهد)، و شماطه‌دارند.
در طبقۀ همکف موزه، ساعتهای دیوارکوب، طاقچه‌ای و ایستاده، شمار اندکی ساعتهای سفری، و یک ساعت ساچمه‌ای وجود دارند که بیشتر آنها از مارکهای کرنر، ویکتورپایلارد، ال مارشان، بالتازار، مورسترک، هتزینگر، پل‌بور، تیسوت، تیفانی، دنیرو و کاندو هستند و از جنس برنز ساخته شده‌اند.
در طبقۀ بالای موزه مجموعه‌ای از ساعتهای جیبی (آویزی، یک‌در، دودر، سه‌در و سفری)، مچی، دست‌بندی، ساعت در فندک و ساعت انگشتری به نمایش گذاشته شده‌اند که همگی از جنس طلا هستند. در میان این ساعتها که بیشتر از مارکهای یونیورسال، زنیت، مووادو، پتک‌فیلیپ، واشرون و کنستانتین، کارتیه، امگا، مک ـ کیب، شوپارد، تیسوت، لانژین، پیاژه، ریکا، بوم و مرسیه، کروم، هری وینستون و بولگاری‌اند، ساعتهایی دیده می‌شود که بسیار کم‌نظیرند. برخی از ساعتهای سفری موجود در این مجموعه متعلق به شخصیتهای سیاسی ایران در دوره‌های قاجار و پهلوی، و برخی متعلق به شخصیتهای سیاسی کشورهای دیگرند.
اتاقی از این موزه به نمایش گاه‌شمارها، تقویمهای کهنی همچون تقویم دائمی معروف به اسطرلاب 100سالۀ (1301-1400 ق) چاپ بغداد، تقویم 95سالۀ هجری قمری (1236- 1368) چاپ بغداد، تقویم تجاری سال 1313، تقویم رقومی سال 1245 شمسی، گاهنامۀ 1311 (اهدا شده از سوی سید جلال‌الدین تهرانی به ملک‌الشعرا بهار) و سکه‌هایی که نمایانگر گاه‌شماریهای مختلف ــ دینار و درهم ــ است، اختصاص داده شده است.
همچنین نام و تصاویر برخی از دانشمندان قدیم و جدید ایران مرتبط با دانش ساعت‌سازی همچون ابوریحان بیرونی، اکبر داناسرشت، سید حسن تقی‌زاده، احمد بیرشک، ذبیح‌الله بهروز و محمد محیط طباطبایی بر دیوار این اتاق به چشم می‌خورد. در اتاق آخری این موزه، سنگهایی از دوره‌های مختلف زمین‌شناسی در معرض نمایش قرار داده شده است که نمایانگر تغییرات زمان در طی چند میلیون سال‌اند؛ نمونۀ سنگهایی که از دوره‌های کامبرین، اردویسین، دونین، کربنیفر، پرمین، تریاس، ژوراسیک، کرتاسه، پالئوژن و نئوژن بر جا مانده‌اند. آثار شاخص این مجموعه عبارت‌اند از:
نمونه‌هایی از ساعتهای ابتدایی از قبیل ساعتهای آفتابی، آبی، شنی، شمعی، قایق اژدها، طنابی، روغنی، آبی مکانیکی، آبی کلیپسیدار (آب‌دزدک) و آبی پنگان (فنجان) که در حیاط موزه به نمایش درآمده‌اند.
ساعت طاقچه‌ای با نماد آپولون، که از جنس برنز و متعلق به سدۀ 19 م است، و در فرانسه، به سبک لوئی شانزدهم و با الهام از اسطورۀ یونانی آپولون به شکل چنگ یا بربط ساخته شده است.
ساعت طاقچه‌ای با نماد ونوس، که از جنس چینی و برنز مطلا ست، و با الهام از اسطورۀ ونوس (الٰهۀ زیبایی) و کیوپید (فرزند ونوس) ساخته شده است. زنگ این ساعت هر نیم ساعت یک‌بار به صدا درمی‌آید. این ساعت نیز در سدۀ 19 م در کشور فرانسه ساخته شده است.
ساعت طاقچه‌ای با پیکره‌ای از کیوپید، که در اواخر سدۀ 19 م در کشور فرانسه و با الهام از اسطورۀ کلئوپاترا و کیوپید ساخته شده است.
ساعت طاقچه‌ای با پیکره‌ای از خدای پیر زمان، که در اواخر سدۀ 19 و اوایل سدۀ 20 م در کشور فرانسه و با روکشی از جنس برنز ساخته شده است.
ساعت شبیه موشک، که در 1313 ش، و به مناسبت ساخت نخستین موشک در ایران به رضا شاه اهدا شد که تصویر کوچکی از او بر روی آن حک شده است. این ساعت به سفارش ایران در کشور سویس ساخته شده است.
ساعت پدربزرگ، که جنس آن از چوب و تزیینات روی آن معرق با صدف صورتی‌رنگ است. این ساعت ساخت کشور انگلیس، و تنها ساعت ربع‌زن موجود در مجموعۀ تماشاگه زمان است.
ساعتهای جیبی پادشاهان و رجال ایران، که همۀ آنها در ویترینی در طبقۀ دوم موزه به نمایش گذاشته شده‌اند. تصاویر پادشاهان ــ ازجمله مظفرالدین شاه و احمد شاه قاجار ــ و نام آنها بر روی این ساعتها قابل رؤیت است و بیشتر آنها به‌صورت سفارشی در کشورهای سویس، فرانسه و انگلستان ساخته شده‌اند.
همچنین از جملۀ فعالیتهای موزۀ تماشاگه زمان می‌توان به پذیرایی و راهنمایی گروههای مختلف دانش‌آموزی و دانشجویی، و نیز برگزاری همایشها و نشستهای علمی اشاره کرد.

مآخذ

«تاریخچۀ تماشاگه زمان»، ضمیمۀ موزه‌ها، سال 1382 ش، شم‌ 34؛ تحقیقات میدانی مؤلف؛ جواهری، محمدرضا (مدیر ادارۀ کل موزه‌های بنیاد مستضعفان)، مصاحبه با مؤلف؛ عباسی، سعید (رئیس موزۀ تماشاگه زمان)، مصاحبه با مؤلف؛ قاسمی (مدیر بخش پژوهش موزۀ تماشاگه زمان)، مصاحبه با مؤلف؛ نظری، نیره، «تماشاگه زمان در فراموشی»، ضمیمۀ اطلاعات، 1388 ش، شم‌ 543‘24.

مسیح موسوی‌زادگان ـ سعیده صائبی‌مقدم