جمال آباد

نویسنده (ها) : میترا آقامحمدحسنی

آخرین بروز رسانی : چهارشنبه 4 دی 1398

جمال ‌آباد \ jamāl-ābād\ ، درگذشته روستایی از توابع شمیران، و امروزه محله‌ای در شمال کلان‌شهر تهران.
روستای جمال‌آباد در 3کیلومتری شرق تجریش و امامزاده صالح قرارداشت (ستوده، 1/ 313). این روستا از شمال به دامنه‌های کوه توچال، از غرب به منظریه، از جنوب به نیاوران، و از شرق به رحمان‌آباد و کاشانک محدود می‌شد (معتمدی، 368- 369). جمال‌آباد همچون دیگر روستاهای شمیران به‌سبب برخورداری از آب و هوایی خنک‌تر نسبت به تهران، در دورۀ قاجار از تابستانگاه تهرانیها و به‌ویژه برخی از درباریان به شمار می‌آمد که عمارتهای تابستانی در آن بنا می‌کردند و مدتی را به‌عنوان منطقۀ ییلاقی در آن به سر می‌بردند.
یکی از این عمارتها، ساختمانی قدیمی بود که در پایین دو استخر بنا شده بود. این دو استخر بر پایۀ مشاهدات منوچهر ستوده در سالهای دهۀ 1330 ش، در شمال جمال‌آباد قرار داشته است و از دو رشته قنات قدیمی‌ پر می‌شده که قنات شرقی آن خشک شده بوده، اما قنات غربی که به قنات جمال‌آباد معروف بوده، تا آن زمان همچنان آباد بوده است (1/ 311). عمارت یادشده پیش از آن متعلـق بـه میرزاملکم‌خان غیاث‌الدوله ــ از دربـاریان حکومت قـاجار ــ بـوده، و سپس بـه مالکیت ظهیرالدوله وزیر ناصرالدین شاه درآمده بوده است (همانجا).
علی‌خان دولو قاجار ملقب به ظهیرالدوله، پسر محمدناصر خان ظهیرالدوله و داماد ناصرالدین‌ شاه و شوهر فروغ‌الدوله که مدتها به منصب ایشیک آقاسی‌باشی یا وزیر تشریفات اشتغال داشت، در جمال‌آباد متولد شده بوده، و در آنجا زندگی می‌کرده است (بامداد، 2/ 367- 368؛ ستوده، 1/ 312).
به‌موجب روایت روزنامۀ وقایع اتفاقیه «در روز شنبه 3 ذیقعدۀ 1270 ناصرالدین ‌شاه به‌همراه صدراعظم میرزاآقاخان نوری برای تفرج عازم دربند شدند و نزدیک غروب آفتاب به منزل ظهیرالدوله وارد شدند و او با پیشکش نمودن قربانی مقدم شاه را گرامی داشت، سخت مورد التفات فراوان او قرار گرفت» (2/ 1176). اعتمادالسلطنه نیز اشاره می‌کند که حاجی محمدناصر خان ظهیرالدوله باغ خوبی در قریۀ جمال‌آباد داشت (4/ 2251).
چند سال بعد شخصی به نام ناظمی باغ یادشده و عمارت زیبای آن را خریداری کرد و قناتی را برای این باغ حفر نمود که به «قنات ناظمی» معروف بوده است (ستوده، 1/ 313). بعدها این عمارت به تملک ابوالحسن نورافشار درآمد و او پس از مدتی این عمارت را به بیمارستان مجهـزی بـدل ساخت (ستوده، همانجا؛ نک‌ : ه‌ د، نورافشار، بیمارستان).
روستای جمال‌آباد دارای موقوفاتی نیز بوده است که از آن جمله‌اند: یک باب مسجد کوچک به مساحت 25 مـ2؛ یک بـاب مسجد بـزرگ بـه مساحت 000‘1 مـ2؛ یک بـاب مسجد بـا عـرصه‌ای به مساحت 200 مـ2؛ و یک باب مسجد پای نارون با یک اصله درخت نارون بـه مسـاحت 37 مـ2 (بـلاغـی، 2/ 41-42). در روستـای جمال‌آباد مدرسه‌ای وجود نداشت و دانش‌آموزان آن برای تحصیل به مدارس نیاوران می‌رفتند (ستوده، همانجا).
جما‌ل‌آباد در 1328 ش یک خط تلفن خصوصی داشته، و راه آن شوسه بوده است ( فرهنگ ... ، 1/ 53). شغل ساکنان جمال‌آباد کشاورزی، و محصولات آن روستا غلات، حبوبات و میوه‌های سردسیری ازجمله گیلاس، توت‌فرنگی، خیار و کدو بود (ستوده، 1/ 314؛ نک‌ : کریمان، 404).
جمعیت جمال‌آباد چنان‌که در فرهنگ جغرافیایی ایران ذکر شده، در اواخر سالهای دهۀ 1320 ش، 178 نفر بوده است (همانجا)، اما براساس گزارش مشروح سرشماری تهران در 1335 ش، شمار سکنۀ این روستا، 273 نفر و متشکل از 153 مرد و 120 زن ارزیابی شده است (ص 2). بیشتر ساکنان جمال‌آباد از سادات بودند (اعتمادالسلطنه، همانجا). روستای جمال‌آباد با گسترش کالبدی شهر تهران در سالهای دهۀ 1340 ش به تهران متصل شد و بافت روستایی آن به بافت شهری تغییر شکل داد. امروزه جمال‌آباد به یکی از محله‌های مرفه‌نشین تهران بدل شده است. ساکنان قدیمی جمال‌آباد عمدتاً در شمال این محله زندگی می‌کنند.

مآخذ

اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآة ‌البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، 1367 ش؛ بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران، 1347 ش؛ بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، قسمت مرکزی و مضافات، قم، 1350 ش؛ روزنامۀ وقایع اتفاقیه، تهران، 1373 ش؛ ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، تهران، 1371 ش؛ فرهنگ جغرافیایی ایران، تهران، 1328 ش؛ کریمان، حسین، تهران در گذشته و حال، تهران، 1355 ش؛ گزارش مشروح حوزۀ سرشماری تهران، تهران، 1337 ش؛ معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران، تهران، 1381 ش.

میترا آقامحمدحسنی