جمشیدیه، بوستان و باغ سنگی

نویسنده (ها) : شیوا جعفری

آخرین بروز رسانی : چهارشنبه 20 آذر 1398

جمشیدیه، بوستان و باغ سنگی \ būstān va bāq-e sangī-ye jamšīdiy(yy)e\ ، از بوستانهای مشهور شمیران، در خیابان شهید باهنر (نیاوران)، خیابان امیدوار، محلۀ حصارک، واقع در شهرداری منطقۀ 1 تهران.

پیشینیۀ تأسیس این بوستان به پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ایران باز می‌گردد. این بوستان در گذشته باغی قدیمی متعلق بـه جمشید دولو قاجار ــ مهندس و استاد دانشکدۀ کشاورزی دانشگاه تهران ــ بود. جمشید دولو این باغ را با توجه به ساختار و ویژگیهای باغهای ایرانی، بسیار زیبا ساخته بود و همواره در نگهداری از آن می‌کوشید. در 1354 ش فرح دیبا تصمیم گرفت تا آنجا را برای تبدیل به بوستانی عمومی از جمشید خریداری کند. جمشید در آغاز تصمیم داشت تا این باغ را به سرای سالمندان تبدیل کند؛ اما از این کار منصرف شد و در حدود سال 1355 ش، این باغ را به نیت تأسیس بوستانی برای کوه‌پیمایان و تفرج مردم، وقف کرد و در اختیار فرح دیبا قرار داد. ازاین رو، از گروهی از مهندسان و معماران ایرانی دعوت به عمل آمد. هرچند تا پیش از آن جمشید دولو به خیابان‌بندی اطراف اقدام کرده بود، اما مهندسان مدعو با ارائۀ طرحی هماهنگ با طبیعت کوهپایه‌ای و سنگی منطقه، بر آن شدند تا آن باغ را به بوستان همگانی بدل سازند.
گروههایی که در اجرا و ساخت این بوستان شرکت داشتند، عبارت بودند از: طراحی (غلامرضا پاسبان حضرت، روح‌الله نیک‌خصال و محمد برقعی)؛ مجسمه‌سازی (ناصر هوشمندوزیری)؛ تأسیسات برق (مظفر اخروی)؛ تأسیسات مکانیکی (منوچهر آهی)؛ حفر چاه عمیق (مؤسسۀ اسفندیار یگانگی) (آزاده؛ «پارک ... »، 83، 87).
سرانجام این بوستان در 1356 ش، با مساحتی در حدود 000‘69 مـ2 به بهره‌برداری رسید؛ اما در 1357 ش با پیروزی انقلاب اسلامی و اقامت امام خمینی (ره) در جماران، به سبب مسائل امنیتی تعطیل شد و در اختیار سپاه پاسداران انقلاب اسلامی قرار گرفت. پس از رحلت امام (ره)، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی این بوستان را در اواخر سال 1369 ش، به سازمان پارکها و فضای سبز شهر تهران واگذار کرد و سپس سازمان فضای سبز، بوستان را در اختیار شهرداری منطقۀ 1 تهران قرار داد. شهرداری نیز به مرمت و بازسازی بوستان اقدام ورزید و در خرداد 1370 بوستان جمشیدیه بازگشایی شد. این بوستان در 1374 ش مجدداً بازسازی، و بوستان فردوسی با مساحت 16 هکتار نیز به آن اضافه شد.
برای ساخت این بوستان از مصالح مناسب و هماهنگ با محیط استفاده شد. این مصالح بیشتر از محیط پیرامون بوستان، از معدنی قدیمی در پشت کوه کلک‌چال و سنگهای سرگردان کوهستان فراهم گردید. از این سنگها در ساخت مجسمه‌ها، دیواره‌ها، و یا کف‌سازی و فضاسازیهای متنوع و ساخت آبشارها به کار رفته است. از ورودی بوستان به سمت بالا به‌تدریج اندازۀ سنگهای کف درشت‌تر می‌شود تا جایی که حتى تخته‌سنگهای کوهستانی به چشم می‌خورد و با طبیعت کوههای اطراف هماهنگ می‌شود («پارک»، 86).
در ساخت مجسمه‌های سنگی بوستان جمشیدیه از نمادها و اسطوره‌های ایرانی الهام گرفته شده است (همانجا). آب این بوستان از طریق چشمه‌های درۀ کوه کلک‌چال و همچنین از آب چاه تأمین می‌شود. جریان آب در سطح باغ به شکلهای متنوع است؛ در جویها، نهرها و کرتها با چرخش و پیچش پیش می‌رود، گاهی پنهان می‌شود و دوباره پدیدار می‌گردد، در جایی شکل چشمه و آبشار به خود می‌گیرد و سرانجام به برکه‌ای در ورودی بوستان می‌ریزد. در فصلهای کم‌آبی به کمک پمپی که در زیر برکه کار گذاشته شده است، آب به بالا بازگردانده و از آنجا بار دیگر در سطح باغ روان می‌شود (همان، 85-86).
در آغاز کاشت گیاهان در این بوستان، مراقب بودند تا گیاهان و نهالهای موجود حفظ شود. همچنین فضاهای گوناگون، با توجه به ترکیب گیاهان، جریان حرکت آب و سنگها طراحی شدند. طراحی فضای سبز بوستان، براساس گیاهان بومی کوهستانی و همچنین مجموعه‌ای متنوع از گیاهان شهری است و هنوز در میان درختان بوستان، درختان میوۀ باغ قدیمی به چشم می‌خورد (همان، 86).
چشم‌انداز اصلی بوستان براساس محور باغ قدیمی ساخته شده که امروزه نیز گذرگاه اصلی بوستان (گذرگاه شمالی ـ جنوبی) به شمار می‌آید. جویبارهای کنار درختان و باغچه‌های کنار جویبارها، همان جویبارها و باغچه‌های میان‌کرت باغ قدیمی‌اند که هنگام احداث بوستان، بازسازی شدند. همچنین پله‌ها، شیب‌راهها و آب‌نماها تقریباً به موازات این محور اصلی ساخته شده‌اند. 3 محور دیگر بوستان که شرقی ـ غربی‌اند، استخوان‌بندی گذرگاههای بوستان را تکمیل کرده‌اند. به سبب شیب زیاد زمین، محورهای فرعی حالتی متمایز، اما هماهنگ با محورهای اصلی دارند و برای استراحت، تماشای بوستان و یا حرکت آب، فضاهای گوناگونی روی این محورها در نظر گرفته شده است (همان، 84-85). برای استراحت، نیمکت و یا تخته‌سنگهایی بزرگ و نیز فضاهایی برای اتراق دسته‌جمعی به شکل نیمه‌مسقف یا آلاچیق در نظر گرفته شده است (همانجا؛ آزاده).
در هنگام احداث بوستان، مکانی نیز برای بازی کودکان در نظر گرفته شد که مانند غار زیرزمینی طراحی شده بود، اما امروزه به دلیل نبود امنیت، از آن استفاده نمی‌شود (همانجاها).
آمفی‌تئاتر بوستان، با ظرفیت 300 تن در دامنۀ کوه و بخش شرقی آبگیر و مشرف به چشم‌انداز گسترۀ شهر تهران ساخته شده‌ است. نیمکتها از سیمان سفید ساخته شده‌اند و هر کجا سنگ بزرگی وجود داشته، دست‌نخورده باقی مانده است («پارک»، 85). 3 ساختمان نیز در آنجا وجود دارد: 1. ساختمانی سنگی به عنوان پاتوقی برای کوهنوردان که یک بخاری هیزمی نیز در آن تعبیه شده بود و امروزه از این ساختمان به عنوان نگارستان بوستان استفاده می‌شود. 2. ساختمان اداری که در شمال بوستان واقع است و امروزه به دفتر بوستان اختصاص یافته است. 3. گلخانۀ بزرگ شیشه‌ای در مجاورت کوه که برای پرورش و نمایش گیاهان کوهستانی ساخته شده است (همانجا).
در زمـان تألیف این مقاله حدود 324‘5 مـ2 از این بوستان به گیاهان پوششی، 970‘ 43مـ2 به درخت‌کاری، 128‘11 مـ2 به کاشت درختچه‌های زینتی، 960‘2 مـ2 به گل‌کاری، 200 مـ3 به برکه، 841‘1 مـ3 به استخر، 000‘1 مـ2 به آمفی‌تئاتر، 250 مـ2 به رستوران، و 100 مـ2 به بوفه اختصاص یافته است (فهرست ... ، بش‌ (.
دسترسی به این بوستان از طریق 3 درِ شرقی در خیابان امیدوار، و یک درِ غربی در مسیر جادۀ کوه کلک‌چال صورت می‌گیرد. از مهم‌ترین ویژگیهای این پارک می‌توان به خانه‌های فرهنگی آذربایجان، کردستان، ترکمن و زاگرس اشاره کرد که در آنها با غذاها و موسیقی محلی از علاقه‌مندان پذیرایی می‌شود. باغ‌وحش سنگی و همچنین دو بز فلزی ساخته‌شده به دست مش اسماعیل از جمله تزیینات این بوستان‌اند.

مآخذ

آزاده، مهنوش (مدیر بوستان جمشیدیه)، مصاحبه با مؤلف؛ «پارک جمشیدیه»، آبادی، تهران، 1374 ش، س 5، شم‌ 17؛ فهرست پارکهای منطقۀ یک، سازمان پارکها و فضای سبز منطقۀ یک شهرداری تهران.

شیوا جعفری