حسابی، منزل، بنیاد و موزه

نویسنده (ها) : علی محمد مرادیان منفرد

آخرین بروز رسانی : پنج شنبه 21 آذر 1398

حسابی، منزل، بنیاد و موزه \ manzel, bonyād va mūze-ye hesābī\ ، مجموعه‌ای در خیابان دربندی (مقصودبیک سابق)، چهارراه حسابی، واقع در منطقۀ 1 شهرداری تهران.
این مجموعه در فضایی به مساحت 000‘4 مـ2، شامل منزل، موزه و بنیاد مرحوم پروفسور محمود حسابی، ملقب به پدر علم فیزیک و مهندسی نوین ایران، و از بنیان‌گذاران دانشگاه تهران است که امروزه (1388 ش) فرزند ارشد وی، ایرج، آن را اداره می‌کند.

این ملک در ابتدا متعلق به شاهزاده عبدالصمد میرزا عزالدوله، از برادران ناصرالدین شاه قاجار (معیرالممالک، 18- 19)، و نیای خاندان سالور، بوده است (ستوده، 1/ 142)، اما بعدها حاج میرزا علی‌خان تفرشی حسابی، ملقب به معزالسلطان (یمین‌الملک)، آن را از عزالدوله خریداری کرد و به‌عنوان ملک ییلاقی مورد استفاده قرار داد. پس از مرگ معزالسلطان، این ملک میان وراث او تقسیم شد و بخشی از آن به میرزا عباس حسابی (معزالسلطنه) رسید. معزالسلطنه برخلاف وراث دیگر، ملک موروثی خود را تا پایان عمر حفظ کرد تا آنکه پس از وی، به فرزند ارشدش محمود حسابی رسید.
این ملک درواقع، باغی قدیمی است که عمر شماری از درختان آن بیش از 100 سال است و دو رشته قنات به نامهای گَل‌آب و قنات کیان از آن می‌گذرد ( فعالیتها ... ، 65) که موجب رشد و نمو گیاهان و درختان گوناگونی شده است. شیوۀ آبیاری باغ قطره‌ای است و استخر، فواره‌ها و نیز جویهای روان موجود در آن را همگی استاد حسابی، خود طراحی کرده است.

الف ـ منزل

عمارتی آجری و ساده به سبک معماری اواخر دورۀ قاجار و اوایل دورۀ پهلوی، با سقف شیروانی و ایوانی در ضلع شرقی. زمان شروع ساخت این بنا، که در ضلع جنوبی ملک واقع است، 1305 ش، و زمان اتمام آن 1310 ش ذکر شده است (حسابی). ساختمان دارای دو نیـم‌طبقـه است؛ نیم‌طبقۀ زیرین ــ که در زمان حیات پروفسور حسابی محل سکونت یا اندرونی ایشان بوده است ــ شامل دو اتاق خواب، یک راهرو و هال، اتاق نشیمن، آبدارخانه و انباری است. در نیم‌طبقۀ بالا دفتر کار، اتاق خواب، پذیرایی و نهارخوری، راهرو، سرویسهای بهداشتی و از همه مهم‌تر، کتابخانه‌ای با حدود 000‘ 27 جلد کتاب به زبانها و با عناوین مختلف قرار دارند.
اتاقهای این عمارت هر یک به رنگی است و بر دیوارهای آن، نقشهای مختصری ترسیم شده که به گفتۀ ساکنان خانه، توسط هنرمندی روسی به نام ماتاویف نقاشی شده است. اتاقها دارای شومینه‌هایی با تزیینات گچ‌بری‌اند.
در زمان حیات پروفسور حسابی، کلیۀ جلسات گفت‌وگو و درس، در این منزل برگزار می‌شد؛ روزهای جمعه اندیشمندانی از علوم مختلف در این منزل گرد هم می‌آمدند ( فعالیتها، 45)، روزهای یکشنبه تفرشیها با استاد ملاقات می‌کردند و روزهای دوشنبه دانشجویان دانشکدۀ فنی، و روزهای سه‌شنبۀ اول هر ماه دانشجویان دانشکدۀ علوم پایۀ دانشگاه تهران از محضر ایشان بهره می‌بردند. گفتنی است جلسات منظم تفرشیها و دانشجویان به همت مهندس ایرج حسابی همچنان پابرجا ست. کلیۀ اثاثیۀ منزل به همان صورتی که در زمان حیات پروفسور حسابی مورد استفاده قرار می‌گرفت، نگهداری می‌شود؛ ازآن‌جمله تابلویی نقاشی از چهرۀ او ست که به قلم هنرمند معاصر، مرحوم علی‌اکبر خان صنعتی، ترسیم شده است.

ب ـ بنیاد

این بنیاد در اوایل دهۀ 1360 ش توسط خود پروفسور حسابی تأسیس شد. در حدود 120 نفر از پژوهشگران و کارورزان در بخشهای مکانیک، هیدرودینامیک، الکترونیک، اپتیک فیزیک، با کاربردهای هوش مصنوعی، و نیز واحدهای فرهنگی، اجتماعی، همراه با مرکزی برای دستیابی به اطلاعات زیرساختاری علمی تحت نام کتابخانه‌ها، مرکز اسناد، موزه، آزمایشگاهها و کارگاههای آموزشی نمونه‌سازی و تحقیقی در این بنیاد به فعالیت مشغول‌اند.
بنیاد پروفسور حسابی را که در اضلاع شمالی و شرقی ملک (در دو سوی ورودی اصلی) قرار گرفته است، در 4 طبقه و با بیش از 100 اتاق، مرحوم پروفسور حسابی طراحی و مهندسی کرده است. سالن کنفرانسی با گنجایش حدود 50 تن مجهز به امکانات آموزشی، کارگاههای صنعتی و پژوهشی، و ماشین‌آلات و تجهیزاتی برای نمونه‌سازی و اجرای پروژه‌ها؛ و بخش فرهنگی مشتمل بر دفترها، کلاسها و بخشهای واژه‌گزینی، ریشه‌یابی، انتشارات و جز آنها، ارکان بنیاد را تشکیل می‌دهند. بنیاد پروفسور محمود حسابی با سازمانها و مجامع داخلی و بین‌المللی نظیر دانشگاهها و سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی یونسکو همکاری مستمر دارد.

ج ـ موزه

این موزه پس‌از درگذشت پروفسور حسابی، به همت خانواده و همیاران وی شکل گرفته است. بخشهای مختلف این موزه هر یک یادآور گوشه‌ای از زندگی پروفسور حسابی است. کلیۀ یادگارهای خانوادگی، وسایل شخصی، دست‌نوشته‌ها، تحقیقات علمی، فرهنگی و اجتماعی، نشانها و لوحهای یادبود و جز آنها در این موزه نگهداری می‌شوند.
بخشی از این موزه به موزۀ سیار معروف است که هر ماه در یک استان، شهرستان، شهر یا روستا برگزار می‌شود.

مآخذ

حسابی، ایرج (رئیس بنیاد پروفسور حسابی)، مصاحبه با مؤلف؛ ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، تهران، 1374 ش؛ فعالیتهای علمی، فرهنگی، پژوهشی و صنعتی بنیاد پروفسور حسابی؛ معیرالممالک، دوستعلی، رجال عصر ناصری، تهران، 1361 ش.

علی‌محمد مرادیان منفرد