دارآباد، کاخ مظفری

نویسنده (ها) : سیما طایفه

آخرین بروز رسانی : پنج شنبه 21 آذر 1398

دارآباد، کاخ مظفری \ kāx-e mozaffarī-ye dār-ābād\ ، عمارتی قاجاری واقع در محوطۀ بیمارستان مسیح دانشوری (مرکز آموزشی، پژوهشی و درمانی سل و بیماریهای ریوی)، واقع در محلۀ دارآباد، انتهای خیابان پورابتهاج که در 12/ 6/ 1380 ش به شمارۀ 792‘ 3 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
پیشینۀ ساخت کاخ مظفری دارآباد ــ همچنان‌که از نام آن پیدا ست ــ به دورۀ مظفرالدین شاه (سل‌ 1313-1324 ق) بازمی‌گردد. هرچند این بنای تاریخی اقامتگاه شاه بوده است، از نظر وسعت و تزیینات، نسبت به دیگر کاخهای سلطنتی، کوچک‌تر و ساده‌تر می‌نماید. اطلاعات تاریخی مربوط به ساخت این بنا، برپایۀ کتیبه‌ای مرمرین که در ابتدای راهرو طبقۀ دوم آن نصب شده، بدین شرح است: «بسم الله الرحمٰن الرحیم. در سنۀ 1319 اودئیل باغ شاه‌آباد به توسط میرزا علی‌اصغر خان امین‌السلطان خریداری شد و در بارسی‌ئیل سنۀ 1320 به توسط میرزا محمود خان حکیم‌الملک، وزیر دربار بنای عمارت شد. عمل خانه‌زاد حسین حجار».

همچنین، براساس لوح‌نوشتۀ دیگری که به تازگی در آستانۀ کاخ نصب شده، ابتلای مظفرالدین شاه به بیماری سِل و نیاز وی به درمان در منطقه‌ای خوش آب‌وهوا، مهم‌ترین دلیل ساخت این عمارت بیان شده است؛ اما در اسناد تاریخی مربوط به دورۀ قاجار، ضمن اشاره به بیماریهای مظفرالدین شاه ازجمله نقرس مزمن، ناراحتی کلیه و قلب، تأکید شده که او به بیماری ریوی و مشکلات تنفسی دچار نبوده است (نک‌ : آیتی، 194). با توجه به اینکه مظفرالدین شاه چندین‌بار برای استفاده از آبهای معدنی و درمان به برخی از مناطق ییلاقی اروپا سفر کرده بود، می‌توان فراهم آوردن امکانات استراحت شاه را در نزدیکی تهران و در منطقه‌ای خوش آب‌وهوا، از دلیلهای ساخت این عمارت برشمرد (نک‌ : کوریلن، 14-16)؛ اما به طور کلی، ساخت کاخها و عمارتهای شاهی و اعیانی در مناطق ییلاقی امری متداول بوده است.
کاخ مظفری دارآباد مدتی در دورۀ رضا شاه متروک ماند؛ تا آنکه به سبب موقعیت مکانی مناسب این عمارت، در 1316 ش در محوطۀ آن، بیمارستانی برای درمان بیماران ریوی و مسلولان ساخته شد (ستوده، 1/ 364؛ گزارش ... ، 3؛ برای آگاهی بیشتر، نک‌ : ه‌ د، مسیح دانشوری، مرکز آموزشی، پژوهشی و درمانی سل و بیماریهای ریوی). در حال حاضر، این عمارت در اختیار دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی است و برای برگزاری کنفرانسها و استقرار دفترهای پژوهشی از آن استفاده می‌شود.
این بنا طی سالهای 1388 تا 1390 ش با مقاوم‌سازی و بازسازی تزیینات در نمای داخلی، مرمت شده است؛ اما مرحلۀ بعدی بازسازی آن که ظاهراً بیشتر در نمای بیرونی عمارت خواهد بود، تاکنون (1391 ش) آغاز نشده است. گفته می‌شود در آینده، از این عمارت تاریخی به عنوان موزۀ پزشکی بیمارستان استفاده خواهد شد (تحقیقات ... ).
عرصۀ بنا که امروزه محوطۀ بیمارستان را نیز دربر می‌گیرد، زمینی غیرمنظم با مساحتی در حدود 5 هکتار است. شیب این زمین در جهت شمال به جنوب، و موقعیت قرارگیری عمارت در جبهۀ شمالی عرصه است. کاخ مظفری بـا زیربنـایی در حـدود 750 مـ2 در دوطبقه از آجر، چوب و در برخی قسمتها از سنگ ساخته شده است ( گزارش، همانجا). نمای داخلی از گچ، چوب، و سنگ مرمر در قسمت ازاره‌ها، و نمای خارجی در حال حاضر از جنس سیمان است.
تزیینات بنا گچ‌بری، آینه‌کاری و حجاری است که تنها در نمای داخلی آن به چشم می‌خورد. تمام بازشوها چوبی است و پوشش ساختمان نیز به صورت شیروانی با خرپای چوبی اجرا شده است. تغییرات ایجادشده در بنا که احتمالاً در دورۀ پهلوی اول انجام گرفته، و بیشتر به نمای بیرونی آن مربوط است، حذف سرستونهای کرنتی ایوانها، گچ‌بریهای بالای درها و پنجره‌ها، تزیینات قسمت رُخ‌بام و سنتوری را شامل می‌شود؛ همچنین پلکان جبهۀ جنوبی در وضعیت اولیه به صورت سه‌وجهی بوده است که هم‌اکنون، تنها در دو طرف ایوان جنوبی دیده می‌شود (همان، 5-6؛ تحقیقات).
این عمارت روی سکویی به ارتفاع تقریبی 5/ 1 متر و در راستای شمال‌غربی ـ جنوب‌شرقی قرار دارد. پلان بنا از دو قسمت متمایز تشکیل شده است؛ بخش اصلی واقع در جبهۀ جنوبی و مرکزی است که با اندکی تسامح و بدون درنظر گرفتن عقب‌نشینی اضلاع شرقی و غربی در نیمۀ جنوبی ساختمان، می‌توان آن را به صورت یک مربع درنظر آورد. بخش دوم به صورت یک بیضی کامل با کشیدگی در راستای شرقی ـ غربی است که در جبهۀ شمالی عمارت واقع شده، و در اصل چیزی جز راه‌پله‌های ساختمان نیست. البته بخش دیگری نیز به عنوان فضای خدماتی در جبهۀ شمال‌شرقی عمارت وجود دارد که به نظر می‌رسد در دورۀ پهلوی به بنا افزوده شده است. پلان بنا در هر دو طبقه تقریباً مشابه است و تنها اختلاف آنها وجود اتاقی اضافی در جبهۀ شرقی ساختمان در طبقۀ اول است.
دسترسی به این بنا با دو ردیف پلکان واقع در دو طرف ایوان جنوبی امکان‌پذیر است. ورودی بنا در مرکز نمای جنوبی است و پس از آن، راهروی مرکزی در راستای شمالی ـ جنوبی واقع شده که در دو طرف آن اتاقها قرار دارند. در جبهۀ غربی راهرو، دو اتاق و یک بخاری دیواری مرمرین منقور به نقوش گل‌وبوته وجود دارد. اتاقها با یک درِ میانی به یکدیگر مرتبط می‌شوند و دارای بازشوهایی در اضلاع جنوبی، غربی و شمالی‌اند. در جبهۀ شرقی راهرو، 3 اتاق وجود دارد که دو اتاق نخست، به یکدیگر راه دارند و اتاق سوم در ضلع شمالی دارای یک پستو ست. اتاقهای شرقی نیز در اضلاع جنوبی و شرقی دارای پنجره‌هایی رو به باغ‌اند. اتاقهای این طبقه تزیینات خاصی ندارند و سقف آنها مانند سقف راهرو دارای نقوش هندسی است که بر زمینۀ گچی اجرا شده‌اند.
در انتهای راهرو و در مرکز آن، یک ردیف پلکان مرمرین قرار دارد که به طبقۀ فوقانی راه می‌یابد. طرح خاص این پلکان که دارای دو بازوی مدور در دو طرف است، فضایی منحنی را در جبهۀ شمالی بنا پدید آورده است که از آغاز راهرو مرکزی (جبهۀ جنوبی)، قابل رؤیت نیست و تنها با حضور در آستانۀ پلکان می‌توان انحنای دیوارهای محیطی را در این قسمت مشاهده کرد.
تزیینات داخلی طبقۀ اول در تودۀ شمالی عمارت متمرکز است. در آستانۀ پلکان، 4 ستون مدور با سرستونهای گچ‌بری‌شده قرار دارد. سقف این بخش دارای گچ‌بریهایی با طرح گل‌وبوته است که ظاهراً رنگ‌آمیزی آن مربوط به گذشته است؛ اما در حال حاضر تمام طرحهای تزیینی طبقۀ اول که در آستانۀ پلکان قرار دارند، به صورت گچیِ ساده و بدون رنگ‌اند. در دو سوی پلکان مرکزی، 8 ستون با مشخصات یادشده وجود دارد که بار ناشی از بازوهای منشعب از پلکان مرکزی را تحمل می‌کنند.
همچنین در شمالی‌ترین نقطۀ بنا، فضای قوسی‌شکلی در پشت پلکان مرکزی وجود دارد که هم‌اکنون به عنوان رخت‌کن از آن استفاده می‌شود. رخت‌کن دارای یک در خروجی قرینۀ درِ ورودی (در جبهۀ جنوبی) است که در حال حاضر از آن استفاده نمی‌شود. در جبهۀ غربی این قسمت (بخش بیضی‌شکل ساختمان) نیز درِ دیگری رو به باغ وجود دارد که در نقطۀ مقابل آن، راهروی کوتاه و باریک در جبهۀ شرقی واقع است و به سرویس بهداشتی و آبدارخانه منتهی می‌شود.
پس از گذر از پله‌های مرکزی، پاگردی قرار دارد که از دو طرف آن دو ردیف پلۀ مرمرین با چرخشی به حالت نیم‌دایره به طبقۀ دوم منتهی می‌شود. حفاظ پله‌ها هم‌اکنون به صورت نرده‌های آهنی است که جایگزین نرده‌های چوبی شده است. با ایستادن در پاگرد اول (دید به جنوب)، فضای طبقۀ دوم، تزیینات سقف آستانۀ راهرو مرکزی و دیوارها به خوبی دیده می‌شود. بر روی دیوارهای منحنی تودۀ شمالی ساختمان، قابهای بزرگ با حاشیه‌های گچ‌بری و آینه‌کاری شده دیده می‌شود. بر گلویی دیوارها نیز، حاشیه‌ای به ارتفاع تقریبی 40 سانتی‌متر پوشیده از گل‌وبوته‌های گچ‌بری رنگ‌آمیزی شده، و قطعات ظریف آینه اجرا شده است. سقف راهرو طبقۀ دوم لمبه‌کوبی چوبی، و سقف دیگر قسمتها گچی و منقش به طرحهای هندسی است.
پلان طبقۀ دوم تقریباً مشابه طبقۀ زیرین است؛ با این تفاوت که جبهۀ شمالی آن دارای 3 پنجرۀ بزرگ است و جبهۀ شرقی نیز یک اتاق کمتر از طبقۀ زیرین دارد. بر بدنۀ شرقی و غربی آستانۀ راهرو مرکزی در طبقۀ دوم، دو بخاری دیواری با تزیینات گچ‌بری دیده می‌شود؛ بر بدنۀ غربی راهرو، کتیبه‌ای از سنگ مرمر قرار دارد که اشعاری به همراه نقوش گیاهی و انسانی روی آن حجاری شده است. در دو سوی راهرو، 4 اتاق وجود دارد که دو به دو به یکدیگر راه دارند. داخل اتاقها دارای تزیینات گچ‌بری است و هر دو اتاق شرقی و غربیِ واقع در آغاز راهرو یک بخاری دیواری با تزیینات گچ‌بری در گوشۀ شمال‌شرقی و شمال‌غربی دارند.
تزیینات اتاقهای طبقۀ دوم به صورت یک‌دست رنگ شده‌اند و این امر از جلوۀ نقوش آن کاسته است. اتاق جنوب‌شرقی که شاه‌نشین عمارت به شمار می‌رود، در قسمت دیوارها و سقف، به طور کامل آینه‌کاری شده است و «اتاق آینه» نامیده می‌شود. در ضلع جنوبی این اتاق بخاری‌ای دیواری با تزیینات گچ‌بری، و در ضلع شرقی آن نیز یک پستو دیده می‌شود.
بنا در نمای خارجی ساده و بدون تزیینات است و در گوشه‌های آن، 4 ستون چهارگوش باربر وجود دارد که به همراه دیگر ستونها بار ناشی از سقف عمارت را تحمل می‌کنند. بنا در جبهه‌های شرقی، غربی و جنوبی دارای ایوان است. ایوان اضلاع شرقی و غربی تنها تا نیمۀ جنوبی ساختمان امتداد یافته‌اند و هریک دارای دو ستون مدورند. ایوان جنوبی که در نمای اصلی عمارت قرار دارد، تمام طول این جبهه را فرا گرفته، و در بخش میانی خود دارای یک پیش‌آمدگی مستطیل‌شکل است. بار این قسمت را 4 جفت ستون مدور واقع در 4گوشۀ این پیش‌آمدگی، حمل می‌کنند؛ همچنین در هریک از جهتهای غربی و شرقی ایوان دو ستون دیگر قرار دارد.
در جبهۀ جنوبی عمارت، حوض مدوری قرار دارد که در میان آن، حوضی ستاره‌ای‌شکل با 12 بازو دیده می‌شود. حوض با قطعات کوچک سرامیک پوشیده شده، و این امر سبب ناهماهنگی با هویت تاریخی عمارت شده است؛ همچنین در قسمت میانی حوض، سایه‌بانی فلزی با سقف گنبدی شکل‌ساخته شده که به طور کلی چشم‌انداز جبهۀ جنوبی را مخدوش کرده است.

مآخذ

آیتی، عطا، «پروندۀ محرمانۀ بیماریهای مظفرالدین شاه»، تاریخ معاصر ایران، 1384 ش، س 9، شم‌ 34؛ تحقیقات میدانی مؤلف؛ ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، تهران، 1371 ش؛ کوریلن، بدایع وقایع نخستین سفر مظفرالدین شاه به اروپا، ترجمۀ رضاقلی خان نیرالملک، به کوشش سیف‌الله وحیدنیا، تهران، 1350 ش؛ گزارش ثبتی کاخ مظفری دارآباد تهران، ادارۀ کل میراث فرهنگی استان تهران، 1379 ش.

سیما طایفه