دزاشیب، حمام

نویسنده (ها) : حسن موسوی زاده

آخرین بروز رسانی : جمعه 22 آذر 1398

دزاشیب، حمام \ hammām-e dezāšīb\ ، یا گرمابۀ بوعلی، از حمامهای تاریخی شمیران، واقع در محلۀ دزاشیب. این حمام در خیابان شهید امیرحسین کریمی، کوچۀ شهید سید کاوه علوی، جنب تکیۀ دزاشیب (ه‌ م) در منطقۀ 1 شهرداری تهران واقع شده است.
قدمت حمام دزاشیب با توجه به سبک معماری و شیوۀ ساخت بنای آن، به دورۀ صفویه که ساخت حمامها رونق داشت، بازمی‌گردد. به‌سبب قدمت زیاد این حمام، از نام بانی و مالک آن آگاهی‌ای در دست نیست. در میان اهالی محل این گونه شایع است که چشمان حسینقلی خان قاجار، بـرادر کوچک‌تر فتحعلی شاه (سل‌ 1212-1250 ق/ 1797-1834 م)، که داعیۀ پادشاهی داشت، به دستور فتحعلی شاه در این حمام کور شده و وی در باغ نظر در شمیران در تبعید به سر می‌برده است.

حمام تاریخی دزاشیب با مساحتی حدود 40 مـ2 مشتمل بر تون (آتش‌خانه)، سربینه (رخت‌کن)، گرم‌خانه با فضای کوچک، و دو نوره‌خانه و 3 دوش و یک شاه‌نشین و یک خزانه است. ورودی حمام مشتمل است بر درِ فلزی ساده‌ای که جایگزین در چوبی اولیه شده، با نعل درگاه قوسی با انحنای کم، و کتیبه‌ای شیشه‌ای که در یک قاب تخت ساده جای گرفته که با کاشیهای سفید ساده‌ای پوشیده شده است.
این حمام به‌منظور سهولت سوارشدن جریان آب به سامانۀ آب‌رسانی آن، گرم‌شدن فضای داخل به هنگام زمستان، و استحکام بنا، پایین‌تر از سطح معابر اطراف ساخته شده، به شکلی که سقف حمام با کف کوچه هم‌تراز، و دسترسی به آن از طریق پله‌های متعددی امکان‌پذیر است.
پس از گذر از پله‌ها، فضای دالان‌مانندی وجود دارد که سقف آن به شکل خیمه، و با جناغیهای زیبایی اجرا شده و در گذشته جای نشستن مسئول ادارۀ حمام و پیشخوان بوده است. این بخش که در جبهۀ شمالی حمام واقع شده، با یک نورگیر کوچک سقفی روشن می‌شود. در کنار این دالان، 3 فضای مشابه وجود دارد که به‌عنوان سربینۀ حمام مورد استفاده قرار می‌گیرد. این 3 بخش که به شکل شاه‌نشینهایی با سقف جناغی ساخته شده‌اند، به دور یک فضای چهارگوش مرکزی قرار دارند. همچنین در این فضا حوض کوچک آب سردی وجود داشته که کسانی که برای استحمام می‌آمده‌اند، به هنگام بیرون آمدن از فضای حمام، پای خود را در آن فرومی‌کرده‌اند. در جداره‌های غرفه‌های سربینه هم شماری کمد فلزی وجود دارد.
دیوارهای سربینه تا زیر جناغیهای سقف و کاربندیها با کاشی سفید نازک‌کاری شده است. فضای سربینه که فاقد هرگونه تزیینات مرسوم در حمامهای قدیمی است، نورگیر کوچک مدوری را در میانۀ سقف خیمه‌ای‌شکل خود دارد که نور و هوای مناسب را به داخل می‌کشاند.
سربینۀ حمام از طریق دالان و راهروی که در گوشۀ شمال غربی قرار دارد، به گرم‌خانه راه می‌یابد. پس از گذر از دالان، گرم‌خانه، خزینه و خلوتیها وجود دارد.
امروزه خزینۀ حمام به‌طور کامل تخریب، و به جای آن چند اتاقک مجهز به دوش ساخته شده است. از دیگر بخشهای این حمام تاریخی می‌توان به انبار سوخت، تیان، گودال جمع‌آوری خاکستر، دودکش و کانالهای انتقال گرما به زیر گرم‌خانه اشاره کرد. سوخت این حمام از آغاز تا دورۀ پهلوی اول از فضولات دامی، برگ درختان و چوب تأمین می‌شده، و پس از آن، به سامانه‌هایی با سوختهای متداول روز مجهز شده است.
سامانۀ گرمایش این حمام در انتهای غربی بنا واقع شده که درِ کوچکی هم از داخل کوچۀ شهید علوی به آن راه دارد. در قسمت میانی بدنۀ خارجی این حمام که به شکل دیوار سراسری، جبهۀ شمالی را در بر گرفته، درِ فلزی کوچکی به چشم می‌خورد که گفته شده در گذشته درِ ورودی مخصوص بانوان بوده است، اما در حال حاضر مسدود است.
پشت‌بام این گرمابه با ورقه‌های فلزی به شکل شیروانی پوشانده شده و از تیرهای چوبی هم به‌عنوان نگهدارنده استفاده شده است. مصالح به‌کارگرفته‌شده در این بنا عبارت‌اند از: خشت کاه‌گل، تیرهای چوبی به‌عنوان سازه، ملاط ساروج، کاشی و جز آنها که به‌طورکلی فاقد تزیینات خاص است.
کاربری این حمامْ عمومی، و از گذشته فعال، و مورد استفادۀ اهالی دزاشیب بوده است. حمام روزهایی به استحمام آقایان و روزهایی به استحمام بانوان اختصاص داشته است. این حمام تاریخی به‌سبب حفظ سبک و شیوۀ معماری گذشته دارای اهمیتی خاص است، اما امروزه (1389 ش) به‌سبب رسیدگی نکردن و تخریبهای ناشی از رطوبت، در حال نابودی کامل است؛ ازهمین‌رو میراث فرهنگی استان تهران این بنا را به تملک خود درآورد و از آن پس، این حمام جهت مرمت و بازسازی و همچنین حفظ بنا تعطیل گردید.

مآخذ

تحقیقات میدانی مؤلف؛ «حمام دزاشیب، شاهد دشنۀ میرغضب بر چشمان برادر فتحعلی شاه»، خبرگزاری میراث فرهنگی (مل‌ )؛ «دزاشیب»، کتاب اول (مل‌ )؛ رکوعی، عزت‌الله، دزاشیب (دژ سفلى)، تهـران، 1383 ش؛ مـوسوی، رضا، «حمـام دزاشیب»، میراث فرهنگی تهران (مل‌ )؛ نیز:

Chn, www.chn.ir/ news/ Print/ ?Section= 2 & id = 22016; Ketabeavval, www.ketabeavval.ir/ tehran/ 1392. aspx; Mirās ... , www.rezamousavi.com/ heritage/ article. php?id=8.
حسن موسوی‌زاده