ریواس

نویسنده (ها) : علیرضا بنی جانی - هما میرانصاری

آخرین بروز رسانی : چهارشنبه 20 آذر 1398

ریواس \ rīvās\ ، گیاهی بوته‌ای، بومی آسیا و خودرو در رشته‌کوههای البرز. در برخی گویشها ازجمله گویش تهرانی، به آن ریباس گفته می‌شود و در طب سنتی ریوند و راوند نیز خوانده می‌شده است.
این گیاه با نام علمی رئوم ریبس گیاهی پایا (چندساله)، به ارتفاع حدود یک متر، با ساقه‌های ضخیم است؛ برگها تقریباً چرم‌نما، پهن و در سطح تحتانی دارای رگ‌برگهای منشعب، برجسته و زبر هستند. گلهای آن نرماده و به رنگ سفید متمایل به سبزند و به صورت دسته‌ای آرایش یافته‌اند؛ زمان گل‌دهی این گیاه در فصل بهـار (اردیبهشت ـ خـرداد) است (قهرمان، ج 10، شم‌ 225‘1؛ میرحیدر، 1/ 92).
بخش خوراکی ریواس دم‌برگهای دراز و قرمزرنگ آن است. به گزارش ابن‌ماسویه ریواس از لحاظ طعمِ ترش و خواص دارویی، هم‌ردیف ترنج و غورۀ انگور است (نک‌ : رازی، 20/ 304؛ نیز نک‌ : ابن‌سینا، 2/ 307). نامهای محلی ریواس در ایران عبارت‌اند از: راواش/ رواش، فیل‌گوش، چوکری و جز آنها (قهرمان، همانجا). در ترکیبات شیمیایی ریواس، موادی چون پونتیسین، رئوپورگارین، اسیدمالیک، صمغ، نشاسته، تانن و ویتامین C وجود دارد. براساس منابع طب سنتی این گیاه به صورتهای شربت، جوشانده، قرص و پودر مورد استفاده قرار می‌گیرد (خوش‌بین، 2/ 117- 118؛ میرحیدر، 1/ 94، 98).
داروشناسان دورۀ اسلامی به‌سبب طبع سرد و
خشک گیاه ریواس و تأثیری که در رفع عطش و تشنگی دارد، آن را برای افراد گرم‌مزاج مناسب می‌دانند، اما برای افراد سردمزاج توصیه نمی‌کنند؛ چون این گیاه برای سینه مضر است و ایجاد قولنج می‌کند، در این حالت، برای اصلاح یا دفع مضرت (= مقابله با عوارض جانبی) ریواس، از شربت عود و انیسون و عسل که طبع گرمی دارد، استفاده می‌کنند.
حکیمان دورۀ اسلامی خواص درمانی زیادی برای این گیاه ذکر کرده‌اند. خواص ریواس به اختصار اینها ست: صفرا و اسهال صفرایی را از میان می‌برد؛ برای درمان حصبه، آبله، طاعون و خفقان (تپش قلب) مفید است؛ معده را تقویت می‌کند و حالت تهوع را از میان می‌برد؛ برای تقویت چشم، عصارۀ ریواس را در چشم می‌چکانند و مالیدن ضماد عصارۀ آن با آرد جو روی جوش و محلی که دچار عارضۀ باد سرخ است (هر نوع آماس و ورم خونین)، مفید است؛ به‌سبب تأثیری که ریواس در رفع مستی و ایجاد هوشیاری دارد، برای افراد شراب‌خوار سودمند است (انطاکی، 1/ 158؛ ابن‌سینا، همانجا؛ کاسانی، 868؛ حکیم مؤمن، 221).
یکی از راههای ازدیاد ریواس، کشت بذر است، اما بذر کهنه برای کاشت و تکثیر این گیاه نامناسب است، زیرا بذر قدرت رویش خود را از دست می‌دهد. ریواس در دورۀ رویش خود احتیاج به نورآفتاب، آب فراوان و یک دوره تیمار سرمایی دارد (برای آگاهی
بیشتر از روشهای کشت، نک‌ : بهرامی، 682؛ میرحیدر، 1/ 9493).
در اساطیر زردشتی، مشی و مشیانه که همۀ مردم فرزندان این دو هستند، از یک بوتۀ ریواس دو شاخه پدید آمده‌اند (بهار، 38؛ کرباسیان، 129-130). همچنین در افسانه‌ها و باورهای عامیانۀ ایرانی، ریواس صورت مسخ شدۀ تازه‌عروسی است که به شوهرش خیانت، و شوهرْ او را نفرین کرده است (ماسه، 1/ 372).
به نقل از قزوینی در عجایب المخلوقات (ص 261)، ریواس بیشتر در ارتفاعات کوهستانی، پس از رگبار و رعد و برق می‌روید.

مآخذ

ابن‌سینا، قانون، ترجمۀ عبدالرحمان شرفکندی، تهران، 1370 ش؛ انطاکی، داوود، تذکرة اولی الالباب، بیروت، المکتبة الثقافیه؛ بهار، مهرداد، اساطیر ایران، تهران، 1352 ش؛ بهرامی، تقی، فرهنگ روستایی، تهران، 1317 ش؛ حکیم مؤمن، محمد، تحفة المؤمنین، به‌کوشش روجا رحیمی و دیگران، تهران، 1386 ش؛ خوش‌بین، سهراب، گیاهان معجزه‌گر، معرفی 250 گیاه دارویی، تهران، 1389 ش؛ رازی، محمد بن زکریا، الحاوی، ترجمۀ سلیمان افشاری‌پور، تهران، 1384 ش؛ قزوینی، زکریا، عجایب المخلوقات، به‌کوشش نصرالله سبوحی، تهران، 1361 ش؛ قهرمان، احمد، فلور ایران، تهران، 1367 ش؛ کاسانی، ابوبکر، ترجمه [و تحریر] کهن فارسی الصیدنۀ بیرونی، به‌کوشش منوچهر ستوده و ایرج افشار، تهران، 1358 ش؛ کرباسیان، ملیحه، فرهنگ الفبایی ـ موضوعی اساطیر ایران باستان، تهران، 1384 ش؛ مـاسه، هانری، معتقدات و آداب ایـرانی، تـرجمۀ مهدی روشن‌ضمیر، تبریز، 1355 ش؛ میرحیدر، حسین، معارف گیاهی، تهران، 1374 ش.

هما میرانصاری ـ علیرضا بنی‌جانی