ستوده

نویسنده (ها) : حمیدرضا حسینی

آخرین بروز رسانی : پنج شنبه 5 تیر 1399

ستوده \ sotūde \ ، منـوچهر، مؤلف کتاب جغرافیای تاریخی شمیران و دهها اثر ارزشمند دیگر.

منوچهر ستوده در 1292 ش / 1913 م در محلۀ عودلاجان تهران از مادری تفرشی و پدری اصالتاً مازندرانی متولد شد (میرهاشمی). آقا شیخ موسى، پدربزرگ او، اهل منطقۀ ییلاقی یاسل از توابع نور مازندران بود که همراه پسرعموهای خود به تهران آمد و هنگام گرفتن شناسنامه، نام خانوادگی خود را از صدیقی به ستوده تغییر داد. غلامحسین صدیقی، مورخ و جامعه‌شناس و وزیر کشور در کابینۀ محمد مصدق، از همین خانواده، و نوۀ عموی منوچهر ستوده است.
خلیل ستوده، پدر منوچهر نیز مدیر مدرسۀ ابتدایی آمریکایی تهران بود. منوچهر تحصیلات ابتدایی خود را در این دبستان گذراند و پس از مدتی تحصیل در دبیرستان شرف، برای ادامۀ تحصیل در دورۀ متوسطه به کالج آمریکایی تهران (بعدها دبیرستان البرز) رفت (ستوده، ره‌آورد، 29-30). تحصیل او در این کالج به‌سبب مدیریت پدرش در دبستان آمریکایی، رایگان بود، اما منوچهر در مقابل، کارهایی را برای مدرسه انجام می‌داد؛ چنان‌که مدتی تلفنچی دکتر جردن، رئیس مدرسه و مدتی نیز کتابدار کتابخانه بود. ستوده در آن زمان، برای نخستین‌بار به کار پژوهش و برگه‌نویسی از کتابهای مورد علاقۀ خود پرداخت (همو، مصاحبه ... ).
ستوده در 1312 ش تحصیلات متوسطه را به پایان برد و به‌رغم اصرار برخی از اولیای مدرسه که او را به خواندن طب تشویق می‌کردند (میرهاشمی)، برای تحصیل در رشتۀ ادبیات به دانش‌سرای عالی رفت و در 1317 ش موفق به دریافت درجۀ لیسانس در رشتۀ ادبیات فارسی شد (مجیدی، «سال‌شمار ... »، بیست‌و‌پنج). او در 1318 ش و پس از آنکه دورۀ نظام‌وظیفۀ عمومی را در دانشکدۀ افسری به پایان برد، برای کار در پروژۀ ساخت خط‌آهن قـم ـ بندرعباس بـه عقدا و اردکان یزد رفت، اما چون به این‌گونه کارها علاقه‌ای نداشت، به تهران بازگشت و در خیابان قوام‌السلطنه (سی تیر امروزی)، مغازۀ لوازم‌التحریر‌فروشی بازکرد؛ اما این کار نیز دوام چندانی نیافت.
ستوده در 1320 ش به شغل معلمی روی آورد و از سوی وزارت فرهنگ وقت، مأمور تدریس در مدارس بندرانزلی و لاهیجان شد. دو سال بعد، به تهران منتقل شد و به‌موازات تدریس در دبیرستانهای شرف و البرز، برای گذراندن دورۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی به دانشگاه تهران رفت. این دوره از 1323 تا 1324 ش به طول انجامید؛ اما ستوده 5 سال بعد و در 1329 ش، از رسالۀ دکتری خود دفاع کرد. نام این رساله قلاع اسماعیلیه در رشته‌کوههای البرز، و استاد راهنمای آن بدیع‌الزمان فروزانفر بود (ستوده، ره‌آورد، 32).
ستوده افزون بر تحصیل در دانش‌سرای عالی و دانشگاه تهران آگاهیهای خود را در زمینه‌های دیگر نیز ارتقا بخشید. او طی سالهای تحصیل در دانش‌سرای عالی، به فراگیری فلسفه در محضر محمد مشکٰوة، و صرف و نحو عربی نزد علی‌اکبر شهابی همت گمارد. در دهۀ 1330 ش چندبار به انگلستان و آمریکا سفر کرد و در دانشگاههای این دو کشور به تکمیل معلومـات خـود ــ ازجمله در رشتۀ تعلیم و تربیت ــ پرداخت. او همچنین در 1332 ش، زبان پهلوی را نزد دکتر روبن آبراهامیان، استاد دانشگاه تهران، آموخت (مجیدی، همان، بیست‌وپنج ـ بیست‌وشش).
فعالیتهای علمی و حرفه‌ای منوچهر ستوده را می‌توان در دو بخشِ تدریس و پژوهش جای داد. او در 1335 ش، پس‌از چندسال تدریس در دبیرستان البرز، با درخواست محمد مشکٰوة، از وزارت فرهنگ به دانشگاه تهران منتقل، و موظف شد تا کتابهای وقفی وی را سروسامان دهد. سپس در 1337 ش، به دعوت بدیع‌الزمان فروزانفر برای تدریس جغرافیای تاریخی اسلامی به دانشکدۀ الٰهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران رفت (ستوده، همان، 34-35). در 1348 ش، به گروه تاریخ دانشکدۀ ادبیات منتقل شد و نهایتاً در آذرماه 1357 در مقام استاد دانشگاه تهران بازنشسته شد (مجیـدی، همـان، بیست‌وشش ـ بیست‌وهفت). پایه‌گذاری مجلۀ فرهنگ ایران‌زمین همراه با محمدتقی دانش‌پژوه، مصطفى مقربی، عباس زریاب‌ و ایرج افشار یزدی، از دیگر کارهای علمی ستوده است. این مجله از 1332 تا 1357 ش منتشر می‌شد (همو، «کتاب‌شناسی ... »، سی‌وسه).
منوچهر ستوده برای نگارش کتابها و مقاله‌های خود، به نقاط مختلف ایران، و پاره‌ای از مناطق جهان ازجمله شمال غربی چین و آسیای میانه سفر کرد؛ به‌گونه‌ای‌که مشاهدات میدانی و گردآوری اسناد محلی، ویژگی او در تحقیق و تألیف به‌شمار می‌رود. ستوده نه‌تنها سرتاسر ایران را درنوردیده است، بلکه به شهرها و کشورهایی که در قلمرو فرهنگی ایران جای می‌گیرند، یا در گذشته بخشی از خاک ایران بوده‌اند، نیز سفر کرده است (ستوده، مصاحبه). نتیجۀ پژوهشها و سفرهای او تألیف 55 جلد کتاب و 205 مقاله یا مقدمۀ کتاب است که جز یک مقاله، همگی به زبان فارسی نـوشته شده‌اند (مجیدی، همان، بیست‌وهشت بب‌ ، نیز مصاحبه ... ).
بیشتر آثار ستوده که می‌توان آنها را در دو دستۀ تألیفات و تصحیحات جای داد، دربارۀ جغرافیای تاریخی ایران است. نخستین آنها مقاله‌ای دربارۀ قلاع اسماعیلیه است که در 1315 ش و هنگام تحصیل در دانش‌سرای عالی منتشر شد (مجیدی، «سال‌شمار»، بیست‌وپنج). چنین می‌نماید که این مقاله پایۀ رسالۀ دکتری ستوده بوده است که بعدها به‌صورت کتاب و به‌شکل کامل‌تری انتشار یافت (نک‌ : ستوده، قلاع ... ، سراسر اثر). نخستین کتاب او نیز فرهنگ گیلکی در شناخت واژه‌های گیلکی است. این کتاب در 1332 ش با مقدمۀ ابراهیم پورداود به چاپ رسید (همو، «کتاب‌شناسی»، بیست‌وهشت‌).
از میان آثار منوچهرستوده، کتاب چندجلدی از آستارا تا استارباد شهره‌ترین و مفصل‌ترین تألیف او ست. کار تألیف این کتاب از 1345 ش و هنگامی آغاز شد که انجمن آثار ملی ایران از ستوده خواست کتابی دربارۀ آثار باستانی و بناهای تاریخی حاشیۀ دریای خزر (در خاک ایران) بنویسد. او برای انجام دادن این مقصود، با پای پیاده به تمامی نواحی و آبادیهای حاشیۀ خزر سفر کرد و ضمن عکس‌برداری، نقشه‌کشی، خواندن کتیبه‌ها و سنگ‌قبرها، و گفت‌وگو با افراد محلی، اطلاعات مربوطه را گردآورد (ستوده، از آستارا ... ، 1 / 2). او همچنین با رجوع به اسناد و کتابهای تاریخی کوشید تا بیشترین اطلاعات موجود دربارۀ هریک از این مناطق را فراهم آورد؛ چندان‌که بخش قابل توجهی از مجلدات کتاب از آستارا تا استارباد به ارائۀ اسناد و مدارک محلی اختصاص دارد (نک‌ : همانجا).
کتاب دیگر ستوده در جغرافیای تاریخی که در شمار مهم‌ترین تألیفات او جای دارد، جغرافیای تاریخی شمیران است. کار تحقیق و تألیف این کتاب از 1325 ش آغاز شد. او که در این سالها روزهای تعطیل را در دامنه‌های کوهستان توچال می‌گذراند، به فکر افتاد که کتابی را در معرفی منطقۀ شمیران به رشتۀ تحریر درآورد (همو، جغرافیا ... ، 1 / یک). این کتاب که در دو مجلد به چاپ رسیده است، به معرفی نواحی، روستاها، محلات، زیارتگاهها و آثار تاریخی موجود در پهنۀ شمیران می‌پردازد و سبب نام‌گذاری هر محل، پیشینۀ تاریخی و رخدادهای مهم آن را شرح می‌دهد. البته ستوده در این راه، محدودۀ جنوبی شمیران را وسیع‌تر از دیگران در نظر گرفته است و مناطقی چون باغ عشرت‌آباد و محلۀ بهجت‌آباد را که فاصلۀ کمی با محدودۀ تهران عصر قاجار دارند، نیز در زمرۀ اعلام شمیران معرفی کرده است (نک‌ : همان، ج 1، فهرست). در پایان این کتاب، عکسهای بسیاری از شمیران در دورۀ قاجار و پهلوی وجود دارد که یا از منابع مختلف گردآوری، و یا توسط مؤلف گرفته شده‌اند و به‌سبب تغییر وضعیت شمیران در دهه‌های اخیر حائز اهمیت‌اند؛ به‌ویژه برخی از عکسهایی که ستوده در دهۀ 1320 ش از آثار تاریخی شمیران گرفته است، آخرین عکسهای موجود از آنها پیش از تخریب کاملشان، یا تغییرات وسیع در آنها ست (نک‌ : همان، ج 2، تصاویر).
از دیگر تألیفات ستوده می‌توان به فرهنگ کرمانی (1335 ش)، فارسی برای انگلیسی‌زبانان (1340 ش)، فرهنگ سمنانی، امثال و اصطلاحات و اشعار (1356 ش) و فرهنگ نائینی (1365 ش) اشاره کرد. برخی از تصحیحات او نیز عبارت‌اند از: مهمان‌نامۀ بخارا از فضل‌الله بن روزبهان (1341 ش)، تاریخ گیلان و دیلمستان از ظهیرالدین مرعشی (1347 ش)، تاریخ رویان از مولانا اولیاء‌الله آملی (1348 ش) و ظفرنامۀ خسروی از مؤلفی ناشناخته (1377 ش) (مجیدی، «کتاب‌شناسی»، بیست‌وهشت بب‌ ‌). آخرین اثر ستوده کتابی دربارۀ گویش مردم تهران قدیم است که نگارش آن در 1385 ش به پایان رسیده، و از آن زمان، در انتظار مجوز نشر از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است (ستوده، مصاحبه).
منوچهر ستوده از سالهای آغازین تأسیس مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، وارد این مرکز شد و به‌عنوان عضو شورای عالی علمی، مقالاتی را برای دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی تألیف کرد؛ همچنین از 1384 ش، در همین مرکز به عضویت شورای علمی دانشنامۀ زبانها و گویشهای علمی درآمد. «آب‌انبار»، «آبیاری ـ در گیلان و مازندران و گرگان»، «آستارا»، «ارگ ـ بخش دوم، ارگ در دورۀ اسلامی» و «کردهای رشته‌جبال ‌البرز» عنوان مقالاتی است که ستوده برای مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی تألیف کرده است (مجیدی، مصاحبه).
منوچهر ستوده در 1381 ش، کتابخانۀ تخصصی خود را با 098‘ 2 جلد کتاب و 169 عنوان روزنامه و مجله به‌همراه مجموعۀ بزرگی از اسناد، نامه‌ها و فرامین تاریخی، عکسها، دست‌نویس آثار و یادداشتهای منتشرنشده‌اش به مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی هدیه کرد (همان). او همچنین، باغی به مساحت 10 هکتار را ــ که خود در منطقۀ نارنج‌بن، نزدیک به کلارآباد مازندران احداث کرده بود ــ به‌منظور چاپ کتابهای مربوط به تاریخ و جغرافیای تاریخی، به‌ویژه آنچه دربارۀ سرزمینهای ورارود و خوارزم خواهد بود، وقف کرد. تولیت این موقوفه پس‌از ستوده با بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار است (افشار، چهارده).
منوچهر ستوده در سالیان اخیر، و تا زمان نگارش مقالۀ حاضر (1392 ش) به‌سبب آلودگی هوا و شلوغی تهران، این شهر را ترک کرده است و در بیرون از پایتخت زندگی می‌کند. او تابستانها را در باغ شخصی‌اش در روستای کوشکک‌لورا (در جادۀ چالوس، نزدیک به گچسر)، و بقیۀ اوقات را در باغ وقفی نارنج‌بن می‌گذراند.

مآخذ

افشار، ایرج، «یادداشت»، پژوهشهای ایران‌شناسی، ناموارۀ دکتر محمود افشار، به‌کوشش همو و دیگران، تهران، 1384 ش، ج 15؛ ستوده، منوچهر، از آستارا تا استارباد، تهران، 1374 ش؛ همو، جغرافیای تاریخی شمیران، تهران، 1371 ش؛ همو، ره‌آورد، به‌کوشش مصطفى نوری، تهران، 1390 ش؛ همو، قلاع اسماعیلیه در رشته‌کوههای البرز، تهران، 1362 ش؛ همو، مصاحبه با مؤلف؛ مجیدی، عنایت‌الله، «سال‌شمار سرگذشت دکتر منوچهر ستوده»، پژوهشهای ایران‌شناسی، ناموارۀ دکتر محمود افشار، به‌کوشش ایرج افشار و دیگران، تهران، 1384 ش، ج 15؛ همو، «کتاب‌شناسی دکتر منوچهر ستوده»، همان؛ همو (رئیس کتابخانۀ مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی)، مصاحبه با مؤلف؛ میرهاشمی، جواد، «خون است دلم برای ایران» (فیلم مستند زندگی منوچهر ستوده)، 1387 ش.

حمیدرضا حسینی