سرخه حصار، کاروان سرا

نویسنده (ها) : ناصر پازوکی طرودی

آخرین بروز رسانی : پنج شنبه 5 تیر 1399

سرخه‌حصار، کاروان‌سرا \ kār(e)vān-sarā-ye sorxe-hesār \ ، کاروان‌سرایی در جنوب جادۀ اصلی تهران به جاجرود.
این کاروان‌سرا در فاصلۀ حدوداً 50 متری جاده قرار دارد و بلندی آن از سطح دریا 517‘1 متر است. اضلاع کاروان‌سرا حدود 40×30 متر است و درِ ورودی آن در سمت شمال و رو به جادۀ اصلی قرار دارد. 3 ضلع شرقی، شمالی و غربی کاروان‌سرا دارای دیوار سنگی بلندی به ارتفاع حدود 6 تا 7 متر است و دیوار سمت جنوب آن تخریب شده است. ارتفاع اضلاع شرقی و غربی بنا به‌سبب شیب طبیعی زمین، هرچه به سمت جنوب ادامه می‌یابد، کاسته می‌شود. درِ ورودی بنا در قابی با قوس جناغی باز تعبیه شده، و در حال حاضر درِ فلزی‌ای در آنجا نصب شده است که ظاهر مناسبی ندارد. در دو طرف درِ ورودی دو سکوی کوچک وجود دارد که ابعاد آن 1×5 / 0 متر است.
در دو طرف راهرو ورودی کاروان‌سرا 6 اتاق (هر طرف 3 اتاق) وجود دارد که دارای پوشش گنبدی با مصالح آجر است، اما به نظر می‌رسد که ترکیب اولیۀ آن با وضعیت فعلی تفاوت داشته است. اتاقهای موجود تنها بخش اندکی از دو طرف در ورودی و ضلع شمالی کاروان‌سرا را در بر می‌گیرد؛ از وضعیت اولیۀ امتداد این اتاقها به سمت شرق و غرب در ضلع شمالی، به‌سبب تخریب فضاها و فروریختن سقف، اطلاعی در دست نیست.
از فضاها، اتاقها، ایوانها و بخش مال‌بند اضلاع شرقی و غربی کاروان‌سرا اثری باقی نمانده، و فقط دیوار بیرونی آن پابرجا ست. این قسمت از کاروان‌سرا در حال حاضر با دیوارکهای موقتی و تیرهای چوبی و انواع ورقهای فلزی، پلاستیکی و جز آن پوشانده شده است و از آنها به‌عنوان انبار علوفه، آغل گوسفند، و انبار چوب و لوازم اوراقی استفاده می‌کنند.
ضلع جنوبی کاروان‌سرای سرخه‌حصار بیشتر از دیگر قسمتهای آن تخریب شده، و اثری از ساختار اولیۀ آن باقی نمانده است. در حال حاضر در سمت جنوب غربی حیاط کاروان‌سرا یک واحد کارگاه نجاری احداث شده است و فعالیت می‌کند. همچنین در قسمت شرقی کارگاه نجاری، اتاق بزرگ سوله‌مانندی ساخته شده که از آن به‌عنوان انبار تولیدات کارگاه نجاری، و گاهی نیز با انتقال ماشین‌آلات نجاری، به داخل آن به‌عنوان کارگاه استفاده می‌شود.
مصالح اولیۀ احداث بنای کاروان‌سرای سرخه‌حصار، سنگ، آجر، خشت و ملاط گچ سنتی بود و طراحی و اجرای باکیفیتی داشت؛ اما در مرمتهای سالهای بعد و به‌خصوص در نحوۀ بهره‌برداری از آن، رعایت اصول حفاظت، مرمت و بهره‌برداری مد نظر قرار نگرفت و ضمن تغییر هویت اصلی بنا، موجب تخریب آن شد.
بنای کاروان‌سرای سرخه‌حصار در دورۀ قاجار و تا اواسط حکومت پهلوی، سالم و همۀ اجزاء آن سرپا بود. از تصاویری که از این کاروان‌سرا در زمان ناصرالدین شاه در 1312 ق ــ هنگام استقرار اردوی همایونی در قصر یاقوت و کاروان‌سرای سرخه‌حصار و اطراف آنها ــ گرفته شده است، بنا را کاملاً سالم می‌توان دید. این تصاویر نشان می‌دهند که کاروان‌سرا از نوع تک‌ایوانی بوده، و در گرداگرد خود، فضای مال‌بند و ایوانی به سمت حیاط مرکزی با گنبدهای کوتاه داشته است.
با توجه به اهمیت تاریخی ری در سده‌های میانی اسلام، و نقشی که مسیر ری به شهرهای شرقی و مازندران داشته است و ضرورت وجود کاروان‌سرا در این نقطه از مسیر، نیز برخی از ویژگیهای بنا و کاربرد فراوان سنگ در ساختمان آن، به نظر می‌رسد که دیرینگی بنای کاروان‌سرا دست‌کم به دورۀ تیموریان بازگردد.
کاروان‌سرای سرخه‌حصار، پل تاریخی جاجرود، کاروان‌سرایی که در روستای سعیدآباد وجود داشت و در دهۀ 1350 ش تخریب شد، و بقایای بنای کاروان‌سرایی در آبعلی و گردنۀ امامزاده هاشم، حلقه‌های زنجیره‌ای بودند که مسیر راه ری به مازندران را تکمیل می‌کردند.
کاروان‌سرای سرخه‌حصار در 1380 ش با شمارۀ 636‘4 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و مشمول قوانین حفاظتی شد. مالکیت این کاروان‌سرا متعلق به بنیاد شهید و امور ایثارگران (بنیاد جانبازان) است، اما به نظر می‌رسد که وجود مشکلاتی موجب عدم امکان تخصیص اعتبار برای مرمت و احیای آن شده است.

ناصر پازوکی طرودی