خلاصه‌

استفاده از نفت در ايران از سابقه طولانى برخوردار است، اما اجازه استخراج و استفاده از آن بطور رسمى از سال 1250 ه. ش در زمان ناصرالدين شاه به رويتر داده شد كه بعدها لغو گرديد و سپس در سال 1280 ه. ش به «دارسى» واگذار شد. عمليات اين شركت منجر به پيدايش نفت فراوان براى اولين بار در مسجد سليمان و تشكيل شركت نفت ايران و انگلستان شد كه 56 درصد سهام آن متعلّق به دولت انگلستان بود و اين دولت از اين طريق سالها اين منبع خدادادى ايران را به غارت مى‌برد تا اينكه در سال 1312 ه. ش با شرايط بهترى به نفع شركت تمديد گرديد.

مردم ايران كه آشكارا شاهد به يغما رفتن منابع غنى خود بودند، در زمان ديكتاتورى رضا شاه نتوانستند عليه آن دولت اقدام كنند. پس از شهريور 1320 ه. ش و سقوط ديكتاتورى رضا شاه و برقرارى آزاديهاى نسبى زمينه‌هاى ملّى شدن نفت با انتخاب آيت‌اللَّه كاشانى و دكتر مصدّق به نمايندگى مجلس چهاردهم فراهم شد.

از جمله مهمترين زمينه‌هاى ملّى شدن صنعت نفت، رقابت بر سر گرفتن امتياز نفت شمال توسط شورويها و آمريكا، سياست موازنه منفى دكتر مصدّق در مجلس چهاردهم، موافقت‌نامه قوام و سادچيكف و عدم تصويب آن در مجلس پانزدهم، قرارداد گس- گلشاييان و رد آن و سرانجام تصويب طرح اجراى ملّى‌شدن نفت در مجلس شانزدهم به رهبرى آيت‌اللَّه كاشانى و دكتر مصدّق بود.

پس از تصويب ملى شدن نفت در مجلس، دكتر مصدق به نخست وزيرى انتخاب و مأمور اجراى طرح نه ماده‌اى ملى شدن كميسيون ويژه نفت شد. اما دولت استعمارگر انگلستان از داخل و خارج از روشهاى مختلف از جمله عوامل داخلى، شوراى امنيت و ديوان لاهه مانع از اين كار مى شد. امّاتا زمانى كه رهبران مذهبى و ملى نهضت با همديگر مخالفتى نداشتند، نهضت با پيروزى به پيش مى رفت، ولى پس از قيام سى تير و سياستهاى غلط دكتر مصدق كم‌كم زمينه هاى داخلى و خارجى يك كودتاى نظامى فراهم شد و سرانجام نهضت ملى نفت با كودتاى 28 مرداد شكست خورد و نفت ايران دوباره به دست استعمارگران افتاد.