خلاصه‌

طولانى‌ترين قيام قبل از كودتاى سوم اسفند 1299 ه. ش قيام جنگل بود. ميرزا كوچك خان با انگيزه اسلامى و مشورت با بعضى علما مانند سيد حسن مدرّس قيام خود را در خطّه شمال عليه حكومت مستبد مركزى و استعمار روس و انگليس آغاز كرد ولى با وقوع انقلاب بلشويكى و ورود كمونيستها به كادر رهبرى، اين نهضت روز به روز از هدف اوّلى خود دورتر شد. تا اينكه در يك توافق نهايى بين روسيه شوروى و حكومت ايران و همچنين سياست انگليس مبنى بر ايجاد حكومت مقتدر مركزى پس از گذشت حدود هفت سال از شروع قيام، اين نهضت بطور كامل سركوب شد.

زمينه‌هاى وقوع قيام شيخ محمد خيابانى عبارت بودند از سركوبى نهضت مشروطيت، انعقاد قرارداد 1919 بين ايران و انگليس، بحران اقتصادى و هرج و مرج اجتماعى. پس از اعلام شروع قيام تمام ادارات و مراكز دولتى توسّط قيام كنندگان، اشغال و به سر و سامان دادن اوضاع برآمدند كه موفقيتهايى نيز به دست آوردند. هر چند كه قيام شيخ محمد جنبه ضد استعمارى و ضد استبدادى داشت ولى با توجه به حضور دو رقيب قدرتمند روس و انگليس در ايران اعلام خودمختارى آذربايجان توسط وى مى‌توانست خطر بزرگى در جهت حفظ تماميت ارضى ايران ايجاد كند.

قيام تنگستانيها و دشتستانيها در مقايسه با قيامهاى معاصر خود از بعد ملّى- مذهبى قوى‌ترى برخوردار بود. آنها با سلاحهاى ساده و عدّه‌اى اندك در مقابل تجاوزات قواى انگليس مقاومت كردند و بدينوسيله توانستند سهم عمده‌اى در حفظ استقلال و تماميت ارضى ايران به خود اختصاص دهند.