جانشينان آتاترك نيز راه او را ادامه دادند و روند دين‌زدايى، بدون هيچ مخالفتى جدى، تداوم يافت؛ و اتفاق جالبى كه در دوران جمهوريت تركيه افتاد، تفسير جديدى بود كه از سوى تركان درباره اسلام ارائه گرديد. واقعيت قضيه اين است كه گرچه دين از صحنه سياسى تركيه كنار نهاده شد، ولى ريشه‌هاى اجتماعى آن بسيار قوى‌تر از آن بود كه بتوان به آسانى آن را از جامعه زدود.

اين در حالى است كه نظام سياسى تركيه به هيچ روى قصد بازگشت از مسير خويش را ندارد. در نتيجه انديشمندان ترك درصدد ارائه تفسيرى نو از اسلام برآمدند كه هم با سياستهاى ضد دينى تركيه و هم با گرايشهاى دينى مردم سازگار و همسو باشد. گويا مناسب‌ترين راه حلى كه برگزيده شد ايجاد تقابل ميان فهم عرب و ترك از اسلام بود. تركها مدعى شدند كه ضرورتى ندارد آنها نيز همان تفسير عربها از اسلام را بپذيرند. بلكه به باور آنان، اسلام از چنان ظرفيتى برخوردار است كه مى‌شود از آن تفسير و الگويى سازگار با شرايط سياسى و اجتماعى تركيه ارائه داد. اما چنين تفسيرى هيچ‌گاه مورد پذيرش جوامع غير ترك قرار نگرفت.

پرسش:

اين ديدگاه را كه اسلام را مى‌توان چنان تفسير كرد كه با شرايط زمانه و حتى با سياستهاى دين‌زدايانه سازگار باشد، چگونه ارزيابى مى‌كنيد؟

نتيجه‌گيرى‌

مسلمانان، مثل همه جهان‌گشايان ديگر، در هر سرزمينى كه پيش رفته و آن را به تملك درآورده‌اند، در مقابل چيزى كه ستانده‌اند، چيزى را نيز از كف داده‌اند و به ازاى تأثيرى كه گذارده‌اند، خود نيز تأثير پذيرفته‌اند. پيشروى تركان عثمانى در ممالك اروپايى و سرنوشتى كه دستگاه خلافتشان بدان مبتلا گرديد، از مصاديق روشن اين رسم كلى روزگار يعنى عمل و عكس‌العمل است. چنان‌كه خوانديم، امپراتورى عثمانى، دولت بيزانس را برانداخت. شكى نيست كه در آن هنگام هم عثمانيها و هم ديگر مسلمانان از اين پيروزى بزرگ خوشحال بودند؛ چرا كه توانسته بودند با زور بخشى از دارالحرب را به دارالاسلام برگردانند. ولى چنان كه ديديم، ماجرا به همين جا خاتمه نيافت. آنان در مقابل اين موفقيت تاوانى بزرگ پرداختند. پس از