1- طرف مقابل آنان، عالمان و دانشمندان، يا سران جناحها و گروههاى فكرى بودند كه در جامعه بويژه درميان پيروان خود موقعيت ممتازى داشتند و پيروزى امام برايشان بازتاب گسترده‌اى در جامعه بويژه درميان پيروان آنان داشت.

2- محتواى اين گفتگوها و مناظرات بيشتر، مباحث اصولى و زير بنايى فرهنگى و اعتقادى بود كه با روشن شدن آنها بسيارى از مسائل فرعى و جنبى نيز روشن مى‌شد.

3- مباحث مطرح شده در اين مناظرات بطور معمول مباحث روز بود. يعنى مباحثى بود كه مسلمانان در جامعه خود با آنها روبه‌رو و درگير بودند؛ از اين رو تبيين آنها در اولويت قرار داشت.

اينك- پس از اين مقدمه كوتاه- بخشى از احتجاجات و مناظرات موسى‌بن جعفر (ع) را مرور مى‌كنيم.

با عالمان دربارى‌

بخش اعظمى از مناظره‌هاى امامان (ع) را مناظره آنان با عالمان دربارى تشكيل مى‌دهد. چون هدف اساسى خلفا از جذب اين دين به دنيا فروختگان به دستگاه خلافت، رويارويى با امامان شيعه و مكتب انسانساز آنان بود؛ ازاين رو گاه و بى‌گاه آنان را وادار به مناظره با ائمه (ع) مى‌كردند. بعضى از مواقع نيز خود آنان پيشنهاد مناظره مى‌دادند تا مراتب جان نثارى خود به خلفا و شخصيّت و موقعيّت علمى خود را براى مردم به اثبات رسانند. در ذيل به دو نمونه از مناظره‌هاى اينان با موسى‌بن جعفر (ع) اشاره مى‌كنيم.

1- ابو يوسف قاضى [1]

مهدى عباسى روزى در محضر امام كاظم (ع) نشسته بود. ابو يوسف قاضى نيز حضور داشت. وى به مهدى گفت: اجازه مى‌دهى سؤالهايى از موسى بن جعفر بكنم كه از پاسخ آن درمانده شود؟ مهدى اجازه داد و گفتگوى زير ميان ابو يوسف و امام (ع) انجام شد.

[1] - يعقوب بن ابراهيم انصارى معروف به ابويوسف از ياران نزديك و شاگردان زبده ابوحنيفه بود. وى نخست جزو اصحاب حديث بود ولى نظرش برگشت و جزو اصحاب رأى شد. او از فقهاى مشهور بود و در دوران خلافت مهدى، هادى و هارون عهده‌دار منصب قضاوت در بغداد بود. ابو يوسف، نخستين كسى بود كه «قاضى القضاة» خوانده شد. وى كتابهاى زيادى نوشت و در فقه، تفسير، مغازى و شناخت ايام عرب يد طولانى داشت (ر. ك: الاعلام، زركلى، ج 8، ص 193)