بارى رشد مورد نظر معاويه اين است: فراهم آوردن همه عوامل دوام و بقاى حكومت اموى و استمرار پيامدهاى گمراهى آن بر زمين!

توضيح مطلب اين كه، معاويه با پختگى كامل، تجربه طولانى و زيركى بى‌مانندش مى‌دانست كه استمرار موفقيت تلاش‌هاى جريان نفاق كه موجب پيدايش حكومت جاهلى اموى در پوشش اسلام شد، چنين اقتضا مى‌كرد كه پس از او نيز حكمرانى زيرك بر سر كار آيد كه به ايمان و حكمت و بردبارى تظاهر كند و مرتكب حماقت‌هايى كه موجب رسوايى روش پنهان شدن در لباس دين مى‌شود نگردد؛ و نيرنگ تا به آن‌جا استمرار يابد كه از دين جز نامى و از قرآن جز ظاهرى و از شريعت جز آنچه با آيين اموى سازگار است باقى نماند ... اين است رشد مورد نظر معاويه!

معاويه مى‌دانست كه اين شرايط در يزيد يافت نمى‌شود، بلكه او چنان بى بند و بار و نادان و رسواست كه براى انهدام آنچه جريان نفاق در طول پنجاه سال پس از پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم بنا كرده، كافى است.

اما از آن‌جا كه هم خود و هم يزيد را، به عنوان امتداد وجودى و نَسبى‌اش، دوست مى‌داشت، بر جانشينى وى پاى فشرد؛ و اين است معناى تعارض مورد نظر معاويه در جمله: اگر تمايل من به يزيد نبود راه هدايت خويش را در مى‌يافتم.

به نظر مى‌رسد معاويه پنداشت كه چنانچه جزئيات همه امور را به يزيد وصيت كند و اشخاصى كاردان اطرافش باشند تا او را از ارتكاب حماقتى بزرگ و جبران‌ناپذير، باز دارند، نقاط ضعف شخصيت وى قابل اصلاح است.

از اين رو مهم‌ترين وصيت معاويه به پسرش، يزيد، همان سفارشى است كه چگونگى رفتار با سران مخالفان را برايش ترسيم كرده و مى‌گويد: اهل حجاز را مورد عنايت قرارده كه اينان اصل تواند، هر كس از آنان نزد تو آمد گرامى‌اش بدار و به غايبانشان رسيدگى كن. به اهل عراق نيز توجّه داشته باش؛ و اگر از تو خواستند كه هر روز كارگزارشان را عزل كنى، چنين كن، زيرا عزل يك عامل در نزد من محبوب‌تر از آن است كه صد هزار شمشير بر روى تو كشيده شود. به اهل شام هم نظر مرحمت داشته باش، اينان بايد همدم و دمساز تو باشند و اگر از دشمنان گزندى رسد از آنان يارى بجوى‌