ابن صوفی

ابراهیم بن محمد بن یحیی بن عبدالله بن محمد بن عمر بن علی بن ابی طالب در مصر می زیست. در سال 253ق برضد امیر مصر، مزاحم بن خاقان در «صعید» قیام کرد و شهر «أسفا» را اشغال و اموال مردم را غارت کرده، اهالی آن جا را می کشد. هنگامی که احمد بن طولون در سال 254ق امیر مصر شد، سپاهی برای جنگ با ابن صوفی اعزام کرد. ابن صوفی سپاه را شکست داد و فرمانده آن را کشت.

جنگ میان او و سپاهیان ابن طولون هم چنان ادامه داشت تا آن که عزم یاران ابن صوفی سست شد، لذا از راه دریا به مکه رفت و مدتی در آن جا ماند تا آن که او را دستگیر کردند و نزد ابن طولون فرستادند.

احمد او را زندانی و سپس رها کرد. ابن صوفی پس از آزادی به مدینه رفت و در همان جا درگذشت.(2)

ابن مدبّر

(احمد)ابوالحسن، احمد بن محمد بن عبیدالله بن مدبّر، ادیب، شاعر و از دبیران با فضیلت بود. متوکل عباسی او را به ریاست هفت دیوان گماشت؛ از جمله: دیوان خراج، دیوان ضیاع (اموال غیرمنقول)، دیوان نفقات خاص و عام و دیوان صدقات. او از این راه اموال هنگفتی گردآورد. سپس متوکل او را مسئول گردآوری خراج شام و فلسطین کرد، و در ایام خلافت معتز، هنگام امارت احمد بن طولون امیر مصر، رئیس خراج آن دیار شد.

ابن تغری بردی در کتاب النجوم الزاهره نقل می کند: ابن مدبر با ابن طولون بگومگو کرد، و امیر، او را بازداشت کرده، بر او پشمینه ای پوشاند و زیر حرارت آفتاب نگه داشت. آن گاه او را نُه ماه زندانی کرد. سپس به دستور معتمد عباسی آزاد شد. معتمد مسؤولیت گردآوری خراج شام و فلسطین را بدو سپرد. هنگامی که ابن طولون در سال 263ق بر شام مسلط شد، ابن مدّبر را بازداشت و زندانی کرد. ابن مدّبر برای آزادی خود ناچار به پرداخت ششصد هزار دینار شد. وی پس از آزادی به بغداد بازگشت. او برای شاعران مجلسی ترتیب می داد و آنان به امید صله، او را مدح می کردند. عادت ابن مدّبر آن بود که اگر شعرِ شاعری را نمی پسندید، دستور می داد غلامانش او را به مسجد برده، تا یکصد رکعت نماز نخواند، رهایش نسازند، لذا جز شاعران توانا که قادر به ایجاد معانی خوب در قالب الفاظ زیبا بودند، دیگر شاعران از او دوری می کردند. او در بغداد درگذشت.(3)

احمد بن طولون

ابوالعباس، احمد بن طولون، عرب ترک نژاد بود. پدرش طولون، غلام نوح بن اسد سامانی امیر بخارا بود که او را همراه بندگانی دیگر، در سال 200ق به مأمون عباسی بخشید. مأمون او را رئیس محافظان خاصّ خود کرد. احمد در بغداد زاده شد، و پدرش در تربیت و تعلیم او بسیار اهتمام ورزید. احمد به آموختن ادب و فقه طبق مذهب حنفی پرداخت. پدرش در زمان خلافت متوکل در سال 240ق درگذشت، از این رو خلیفه او را فراخواند و ریاست امور مرزها را بدو سپرد.

در سال 254ق، معتز عباسی، بایکباک سردار ترک را به امارت مصر گماشت، و او که با مادر احمد بن طولون، پس از مرگ پدر احمد، ازدواج کرده بود، ناپسری اش را به نیابت از خود به مصر فرستاد. در سال 256ق بایکباک در آشوبی که به برکناری مهتدی عباسی و کشتن او انجامید، کشته شد و بارجوخ سردار ترک به جای او امیر مصر شد. او نیز احمد بن طولون را که دامادش بود، به جای خود در مصر نهاد. هنگامی که بارجوخ درگذشت، معتمد عباسی، امارت ابن طولون را بر مصر تنفیذ کرد.

ابن طولون پس از مرگ اماجور ترک امیر شام برآن جا مسلط شده، در طرسوس با بیزانسی ها جنگید و اسیران مسلمان را از آنان بازپس گرفت. نفوذ ابن طولون و دامنه قدرت او، از طرسوس تا رود فرات گسترش یافت و بدین ترتیب، مصر، شام، جزیره و سرحدات را زیر سلطه خود درآورد، و معتمد عباسی نیز حاکمیت او را تنفیذ کرد و به رسمیت شناخت.

او دچار مشکلات گوناگونی شد و بر آن ها پیروز شد که می توان به درگیری او با الموفق عباسی، برادر معتمد (که خواستار عزل او از مصر بود) و قیام پسرش عباس برضد او در زمانی که ابن طولون در شام به سر می برد، و قیام ابن صوفی اشاره کرد.

در سال 270ق نیز یازمان، عامل او در طرسوس برضدش قیام کرد. ابن طولون بدان سو رفت تا شورش را ریشه کن کند، اما اجل به او مهلت نداد و در پنجاه سالگی از دنیا رفت. ابن طولون شانزده سال و اندی حکومت کرد.

او مردی بلندنظر، بلندهمت، نیرومند و دلاور بود. دامنه حکومتش از عراق تا «برقه» و از «نوبه» تا آسیای صغیر گسترش یافت. وی سیاستمداری کارآزموده، سرداری کاردان و آشنا با روش های جنگ و بسیج و آرایش سپاهیان بود. افزون علاوه بر آن، در امور اداری نیز کارآمد و دوراندیش بود. در روزگار او، امنیت همه جا را فراگرفت و مردم نعمت آسایش داشتند. مسجدی در قاهره بنا نهاد که بدو منسوب است. هم چنین قلعه بلند عکّا را ساخت. خمّارویه بزرگ ترین فرزند از 33 فرزندِ احمد بن طولون به جای او امیر مصر شد.(4)