بکّار بن قتیبه

ابوبکره، بکّار بن قتیبة بن عبیدالله بن ابی بردعه، از بنی حارث بن کلده ثقفی، قاضی و فقیهی حنفی بود. متوکل در سال 246ق او را قاضی مصر کرد. هنگامی که ابن طولون امیر مصر شد، از او خواست در برکناری الموفق عباسی از ولایت عهدی همکاری کند، اما او نپذیرفت و بدین سبب، زندانی شد. ابن طولون افزون بر مقرری و حقوق بکّار، سالیانه هزار دینار به او می پرداخت. کیسه های پول را دست نزده و سربسته کنار می گذاشت.

ابن طولون پس از آن که بکّار را زندانی کرد، از او خواست همه مبالغی را که طی دوره قضای خود از او دریافت کرده بود، باز پس دهد؛ با این گمان که بکّار از پرداخت هیجده هزار دینار درمانده می شود (دوره قضاوت بکّار تا آن زمان، هیجده سال بود). اما بکّار هیجده کیسه باز نشده شامل هیجده هزار دینار را به ابن طولون پس داد. بکّار در زندان از پنجره اتاقش برای مردم حدیث می گفت، زیرا اصحاب حدیث از قطع حدیث گفتن بکّار به ابن طولون شکایت کرده بودند و از او خواسته بودند اجازه دهد بکّار حدیث بگوید، و او نیز پذیرفته بود.

هنگامی که ابن طولون دچار مرضی شد که براثر آن درگذشت، بکّار را آزاد کرد واندکی بعد براثر همان بیماری جان سپرد. بکّار هم چنان بر مسند قضای مصر بود تا آن که در 88 سالگی درگذشت.(5)

حسن بن زید

حسن بن زید بن محمد بن اسماعیل بن حسن بن زید بن حسن بن علی بن ابی طالب، حاکم طبرستان و بنیانگذار دولت علویان در آن سامان بود. نخست در ری می زیست، تا آن که در سال 250ق میان طاهریانِ حاکم بر خراسان و اهل طبرستان آشوبی به پا شد. اهالی طبرستان برایش نامه نوشتند و از او خواستند نزدشان برود. او نیز نزد آنان رفت، و آنان با او بیعت کردند و دیلمیان و امیران نواحی و پادشاهان طبرستان و گرگان به گِرد وی جمع شدند. سپس حسن بر ری مسلط شد و حدود بیست سال حکومت کرد. پس از حسن، برادرش محمد بن زید جانشین وی شد. حسن؛ بخشنده، بزرگوار، مسلط به علوم ادبی، با هیبت و نیک رفتار بود. او یکی از علمای مبرز زیدیان است.

کتاب الجامع در فقه و کتاب الحجه در امامت از آثار اوست.(6)

داوود ظاهری

ابوسلیمان، داوود بن علی بن خلف اصفهانی بغدادی، ملقب به ظاهری، یکی از پیشوایان صاحب نظر در اسلام و پیشوای ظاهریان است. سبب نامگذاری ظاهریان آن است که آنان به ظاهر قرآن و سنت بسنده کرده، معتقد بودند در عمومات و احکام کتاب و سنت، هرچه در شریعت از وجوب و حرمت و... مورد نیاز است، وجود دارد و در موردی که در شریعت نصّی نباشد، خداوند از آن گذشت کرده است؛ لذا آنان قیاس را به عنوان یکی از اصول استنباط احکام نپذیرفتند.

داوود نخستین کسی بود که این اعتقاد را آشکارا بیان کرد. مذهب ظاهری به اندلس راه یافت و پس از سال 500ق منقرض شد. داوود به شدت هواخواه شافعی بود و دو کتاب در فضایل او تألیف کرد. ریاست علم در بغداد از آنِ او بود. داوود، اصفهانی الاصل و از مردم کاشان بود. در کوفه زاده شد و در بغداد در هفتاد سالگی درگذشت.(7)

ربیع بن سلیمان

ابومحمد، ربیع بن سلیمان بن عبدالجبار بن کامل مصری، هم پیمان قبیله مرادی بود. شاگرد امام شافعی و راوی بیشتر کتاب های او بود. نخستین کسی که در «جامع ابن طولون» در قاهره حدیث گفت و آن را بر حاضران املا کرد، واپسین کسی که در مصر از شافعی روایت کرد، ربیع بود. وی در 96 سالگی در مصر چشم از جهان فروبست.(8)

صاحب الزنج

محمد بن علی ورزنینی، ملقب به صاحب الزنج در کتاب های تاریخی به خبیث (پلید) معروف شده است. در روستای «ورزنین» از روستاهای ری و نزدیک تهران کنونی زاده شد و رشد کرد. او در فقر کشنده ای بزرگ شد و با رنج فقیران دست و پنجه نرم کرد. در جوانی به سحر و طالع بینی و پیشگویی پرداخت. در روزگار خلافت منتصر، به سامرا پایتخت خلافت رفت و به برخی از درباریان پیوست و آنان را ستود و از صله های آنان بهره مند شد. در آن جا برایش فرصتی فراهم آمد تا با نعمت هایی که خلیفه و درباریان داشتند، آشنا شود، و دانست که خلیفه تنها عروسکی است در دست ترکان و بزرگان نظامی، و اراده ای از خود ندارد. از آن جا که مردی هوشمند و بلند پرواز بود، بر آن شد قیامی ویرانگر سامان دهد و خلافت و نیروهای خودکامه آنان را سرنگون کند.

او تصمیم گرفت برای دست یابی به این هدف، در جایی دور از مرکز خلافت و در محل زندگی بینوایان و ستمدیدگان و بی خبران برود و آنان را به سوی خود فراخواند. لذا به نزدیکی هَجَر و احسا در ساحل خلیج فارس (محل زندگی اعراب) رفت و دعوت خود را آشکار ساخت. او برای جلب مردم به ویژه شیعیان مدعی شد علوی و از