لغت و عروض، کم ادعا، راستگو، متواضع، صمیمی و پاکدل بود. او کتاب العین خلیل بن احمد، کتاب سیبویه، کتاب المصنّفِ ابن عبید، کتاب اصلاح المنطقِ ابن سکّیت و دیگر کتاب های لغت را از حفظ داشت. وی مسائلی در نحو و لغتِ عرب استخراج کرد که پیش از او، کسی در این مسائل بر او پیشی نگرفته بود. ابن الوزّان در قیروان زاده شد و همان جا درگذشت.(3)

ابوالعباس اصمّ

ابوالعباس، محمد بن یعقوب بن معقل بن سنان بن عبدالله نیشابوری، با امویان پیمان ولاء داشت و به اصمّ معروف است. به مکّه، مصر، شام و بغداد سفر کرد و حدیث آموخت و آن گاه به خراسان بازگشت و به ناشنوایی دچار و از این رو، به اصمّ معروف شد. وی در روزگار خود، پیشوای حدیث در خراسان بود و ریاست آن به او رسید و از حق الزحمه خود برای استنساخ کتاب ها، امرار معاش می کرد. دانشجویان زیادی، از اندلس و فارس، برای فراگیری حدیث، نزد او آمدند.(4)

اصطخری

ابواسحاق، ابراهیم بن محمد فارسی اصطخری که او را کرخی نیز می خوانده اند، جغرافیدانی جهانگرد از دانشمندان و اهل اصطخر (شهر پرسپولیس قدیم) است. او در سفرهای خود، از سرزمین های عرب، بخشی از مملکت هند، شام، مصر و مغرب دیدن کرد و به اقیانوس اطلس رسید. در زمان او، کتاب های گیتاشناسی نادر بود، و او تنها از کتاب صورالأقالیم ابوزید بلخی کمک گرفت، و خود کتابی به همین نام و کتاب المسالک و الممالک را تألیف کرد. یاقوت حموی در کتابش معجم البلدان از یکی یا دو کتاب یاد شده، نقل کرده است.

اصطخری در کتاب هایش اقالیم مختلف را به تصویر کشیده است تا خواننده با دیدن تصاویر، شکل روشن و واضحی از هر اقلیم، در ذهن خود داشته باشد. این نقشه ها مبنای مباحثات جغرافیایی شد. بدین ترتیب، او نخستین جغرافیدان عرب است که کتاب هایش به زبان های مختلف، ترجمه و بارها چاپ شده است.(5)

مسعودی

ابوالحسن، علی بن حسین بن علی بن حسین مسعودی هذلی اهل بغداد، از نوادگان عبدالله بن مسعود، صحابی پیامبر و بدو منسوب است. او معتزلی بود و نحو و علوم حدیث را از علمای عصر خود آموخت. آن گاه آهنگ مسافرت های گوناگون کرد و نخستین سفر خود را با دیدار از مناطق جنوب شرقی؛ یعنی فارس، هند، چین، عمان، جزیره ماداگاسکار و زنگبار آغاز کرد، و در سفر دوم، به مناطق شمالی غربی؛ یعنی آذربایجان (منقطه دریایی خزر) و شام رفت، و در سال 334ق برای بار دوم، به شام سفر کرد. او هم چنان بین شام و مصر در سفر بود تا این که در 85 سالگی در قاهره درگذشت.

مسعودی، جغرافیدان و مورخی است که در آثارش جغرافی و تاریخ را با هم جمع کرده است. مروج الذهب و معادن الجوهر، التنبیه و الاشراف ـ که بهترین کارهای علمی و تجربیات دوران زندگی خود را در آن بیان کرده است ـ اخبار الزمان و مَن اَباده الحدثان، کتاب فنون العارف و ماجری فی الدهور السؤالف، مقالات فی اصول الدیانات، الرسائل، کتب الخوارج، کتاب الإستذکار لماجری فی سالف الأمصار، از جمله آثار او است.

مسعودی در این کتاب ها از آغاز جهان و آفرینش انسان، پراکنده شدن آنان در زمین و دریا (جزیره ها)، رخدادهای روزگاران گذشته، ملل گذشته و حال، تاریخ زمان های پیشین، انبیا و داستان هایشان و سیره شاهان، مسکن و زندگی و عادت ها و عقاید ملل، سخن گفته است. کتاب های او اهیمت بسیاری دارند، اما ترتیب و باب بندی و فصل بندی لازم را ندارند.(6)

پی نوشت ها:

[1] شنبه اول محرم سال 346 = چهارم آوریل سال 957؛ جمعه هفتم شوال سال 346 = اول ژانویه سال 958.

[2]شذرات الذهب، ج 2، ص 374؛ النجوم الزاهره، ج 3، ص 318؛ العبر، ج 2، ص 274؛ الاعلام، ج 9، ص 150.

[3] قفطی، إنباه الرواة، ج 1، ص 172؛شذرات الذهب، ج 2، ص 372؛ معجم الادباء، ج 1، ص 203؛ فروخ،تاریخ الادب العربی، ج 4، ص248؛ الوافی بالوفیات، ج 6، ص 50.

[4] البدایة و النهایه، ج 11، ص 232؛ النجوم الزاهره، ج 3، ص 317؛شذرات الذهب، ج 2، ص 373؛ العبر، ج 2، ص 273؛ الاعلام، ج8، ص 17؛ المنتظم، ج 6، ص 386 و تاریخ ابن اثیر، ج 8، ص 520.

[5]تاریخ الادب الجغرافی، ج 1، ص 199؛ الجغرافیا و الرحلات عند العرب، ص 33، 36؛ الاعلام الجغرافیین العرب، ص 199؛ الاعلام، ج 1، ص 58؛ جهود الجغرافیین العرب فی رسم الخرائط، ص 33، 38؛ مقدمة کتاب المسالک و الممالک؛ الفکر الجغرافی فی التراث الاسلامی، ص 68.

[6] فوات الوفیات، ج 2، ص 94؛شذرات الذهب، ج 2، ص 371؛ النجوم الزاهره، ج 3، ص 315؛ معجم الادباء، ج 5، ص 147؛ الاعلام الجغرافیین العرب، ص 309؛ بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج 3، ص 56؛ الاعلام، ج 5، ص 87؛ کشف الظنون، ج 2، ص 1782؛ التراث الیونانی فی الحضارة العربیة، ص 84؛تاریخ الادب الجغرافی، ج 1، ص 177؛ فروخ،تاریخ الادب العربی، ج 2، ص 450؛ مجلة العربی، سال 1962، ش 48، ص 112؛ الفکر الجغرافی فی التراث الاسلامی، ص 69.