120. ر.ک: شرح حال حجاج (حسین) در درگذشتگان سال 391ق.

121. ر.ک: شرح حال ابوالشمقمق در درگذشتگان سال 205ق.

122. زمر (39)، آیه 9: بگو آیا کسانی که می دانند با کسانی که نمی دانند یکسانند؟

123. فاطر(35)، آیه 19: و نابینا و بینا هرگز برابر نیستند.

124. بقره(2)، آیه 164: در آفرینش آسمان ها و زمین، و آمد و شدِ شب و روز، و کشتی هایی که در دریا به سود مردم در حرکتند، و آبی که خداوند از آسمان نازل کرده، و با آن، زمین را پس از مرگ، زنده کرده، و انواع جنبندگان را در آن گسترانیده، و هم چنین در تغبیر مسیر بادها و ابرهایی که میان زمین و آسمان مسخرند، نشانه هایی است (از ذات پاک خدا و یگانگی او) برای مردمی که عقل دارند و می اندیشند.

125. انعام (6)، آیه 96: او کسی است که ستارگان را برای شما قرار داد، تا در تاریکی های خشکی ودریا، به وسیله آنها راه یابید. ما نشانه ها(یِ خود) را برای کسانی که می دانند (و اهل فکر و اندیشه اند) بیان کردیم.»

126. انعام (6)، آیه 99: او کسی است که از آسمان، آبی نازل کرد، و به وسیله آن، گیاهان گوناگون رویاندیم؛ و از آن، ساقه ها و شاخه های سبز، خارج ساختیم؛ و از آنها دانه های متراکم، و از شکوفه نخل، شکوفه هایی با رشته های بار یک، بیرون فرستادیم؛ و باغهایی از انواع انگور و زیتون و انار، (گاه) شبیه به یکدیگر، و (گاه) بی شباهت. هنگامی که میوه می دهد، به میوه آن و طرز رسیدنش بنگرید که در آن، نشانه هایی (از عظمت خدا) برای افراد با ایمان است.

127. فصّلت (41)، آیه 53: به زودی، نشانه های خود را در اطراف جهان و درون جانشان به آنها نشان می دهیم تا برای آنان آشکار شود که او حق است؛ آیا کافی نیست که پروردگارت بر همه چیز شاهد و گواه است؟

128. روایات؛ درباره کیفیت تدوین و گردآوری قرآن و این که در چه زمانی انجام شده است، مختلف و متعارض است و به سه دسته تقسیم می شود :

1ـ گردآوری قرآن در دوره خلافت عثمان بوده است.

2ـ قرآن در دوران ابوبکر گردآوری شده است.

3ـ گردآوری آن، در زمان خلافت عمر واقع شده است.

؛ ولی محققان علوم قرآنی، باور دارند که قرآن، در زمان پیامبر(صلی الله علیه وآله) و با دستور و نظارت مستقیم آن حضرت گردآوری شده است و افزون بر روایات موجود در این زمینه، از خود قرآن و دلیل عقلی نیز بهره برده اند.

سیدابوالقاسم خوئی، البیان فی تفسیر القرآن، 239-259 و محمدتقی شریعتی، مقدّمه تفسیر نوین.

129. برخلاف مکتب خلفا، در مکتب اهل بیت علیهم السلام، توجه به حدیث و حفظ و تعلیم و تعلّم آن، از وظائف هر فرد مسلمان شمرده می شده است. میان اهل سنت، براثر ممنوعیتی که خلفا پدید آورده بودند، تا نیمه اول قرن دوم ـ زمان خلافت عمر بن عبدالعزیز) تدوین حدیث ممنوع بود و پس از آن به تدوین و نشر حدیث روی آوردند، ولی شیعیان، به پیروی از دستورات امامان خود، از همان آغاز (زمان امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) ) تا زمان امام حسن عسکری(علیه السلام) به تدوین حدیث پرداختند و اصول اربعمائه بوجود آوردند که مرجع کتب اربعه بوده است و در زمان غیبت کبری، جوامع حدیثی و روایی از سوی علمای شیعه نگاشته شد که مهم ترین آن ها، چهار کتاب معروف است: 1ـ الکافی؛ 2ـ من لایحضره الفقیه؛ 3ـ الاستبصار؛ 4ـ التهذیب (علامه عسکری، معالم المدرستین، ج 3، ص 206).

130. توبه (9)، آیه 60: زکات ها برای فقرا و مساکین و کارکنانی است که برای (جمع آوری) آن زحمت می کشند، و کسانی که برای جلب محبتشان اقدام می شود، و برای (آزادی) بردگان و (أدای دین) بدهکاران، و در راه (تقویت آیین) خدا، و واماندگان در راه؛ این، یک فریضه (مهم) الاهی است؛ و خداوند، دانا و حکیم است!.

131. انفال(8)، آیه 41:... یک پنجم آن برای خدا، و پیامبر، و برای ذی القربی و یتیمان و مسکینان و واماندگان در راه است....

132. ما، در این مبحث، به پیدایی مذاهب، بسنده می کنیم؛ برای تفصیل بیشتر ]در زمینه این مذاهب[ به کتاب های اصول فقه مراجعه شود.

133. ر.ک: ابن قیم جوزی، اعلام الموقعین، باب «الحیل الباطلة و المحرمة».

134. فلسفه philosoie از دو بخش تشکیل شده: philo یعنی دوستدار و sofieیعنی دانش، حکمت.

135. التاج، ج 5، ص 204.

136. اخوان الصّفا گروهی بودند که در نیمه قرن چهارم هجری در بصره تشکیل شدند و به نام «اخوان الصفا و خُلاّن الوفاء» معروف شدند، این گروه 52 رساله تألیف کردند و آن گونه که خودشان در مقدمه رساله های خود مطرح می کنند، هدف از نگارش این رساله ها روشن کردن واقعیت ها با استدلال های یقینی هندسی و براهین فلسفیِ حقیقی و عقلی است، و تنها کسانی می توانند به عمق این استدلال ها و تمام حقیقت این براهین دست یابند که سختی ها را بر خود هموار کرده و جدی باشند. رساله های این گروه، علوم ریاضی، طبیعی، طب، عقلی و نقلی را دربردارد. آنان نام هایشان را پنهان می کردند، از این رو تنها افرادی شناخته شده اند که ابوحیان توحیدی نام آنها را در کتاب «الامتاع و المؤانسه» آورده است؛ اینان عبارتند از: زید بن رفاعه، ابوسلیمان محمد بن معشر الستی (معروف به مقدسی)، ابوالحسن علی بن هارون زنجانی، ابواحمد مهرجانی؛ و عوفی. اما این که نام های حقیقی آنها چه بود و تعدادشان به چند نفر می رسید؟ کسی از آن آگاه نیست؛ بیشترین گمان بر این است که آنان دسته ای از باطنیه و داعیان مذهب اسماعیلی بودند. الامتاع و المؤانسه توحیدی، ج 2، ص 3، 4، 5، 16، 157؛ طه حسین، مقدمه ای بر رسائل اخوان الصفا، چاپ مصر؛ بطرس بستان، مقدمه الرسائل، چاپ بیروت؛ احمد امین، ظهر الاسلام، ج 1، ص232-233؛ فروّخ، عبقریة العرب فی العلم و الفلسفه، ص 94.

137. ر.ک: جدول پزشکان در بخش اول (ج 2) و در بخش دوم، (ج 2).

138. از گذشته تا به حال، توده مردم به انسان های با تقوا و درستکار و نیز به قبور اولیای خدا پناه می برده اند و به برکت آنان، سلامت می خواستند.

139. برای توضیح بیشتر ر.ک: به بخش پزشکان و شیمی دانان، جدول های جزء اول و دوم این کتاب.

140. ابن خلدون، مقدمه، ص 300، 311 و 313.

141. رعد (13)، آیه 11:... خداوند سرنوشت هیچ ملتی را تغییر نمی دهد، مگر آن که آنان، آنچه در خودشان است تغییر دهند....»

142. انفال (8)، آیه 53: این برای آن است که خداوند هیچ نعمتی را که به گروهی داده، تغییر نمی دهد؛ جز آن که آن ها خودشان تغییر دهند؛ و خداوند، شنوا و داناست.