یکی از محاسن این کتاب ارائه چکیده ای از مهم ترین وقایع هر سال است که ذیل سه عنوانِ رویدادها، وقایع نظامی و درگذشتگان آمده است. ویژگی دیگر کتاب آن است که تنها به شخصیت های سیاسی بسنده نکرده و با شرح حال برخی شاعران، عالمان و فرماندهان نظامی و ... در شناخت تاریخ اجتماعی کمک شایانی به خواننده می کند.

اطلاعات ارزشمند کتاب راه دستیابی به اطلاعات تاریخی را برای بسیاری از پژوهشگران و محققان آسان کرده است؛ اما با همه این محاسن که بسیار بیش از این است، ایرادهایی در آن دیده می شود که از مهم ترین آنها عدم تخصص نویسنده و تعصب نژادی و مذهبی اوست.

الف) عدم تخصص: نویسنده کتاب چنان که خود می گوید دانش آموخته رشته حقوق است و بیشتر عمر خود را به پژوهش و تدریس مسائل حقوقی در دانشگاه های مختلف سوریه و کویت گذرانده و تنها در اوقات فراغت خویش به تاریخ اسلام توجه کرده است .(1)

احتمالاً وی تحت تأثیر طبری و شهرتی که کتاب تاریخ او کسب کرده، قرار گرفته و تصمیم به تدوین این کتاب گرفته است؛ چنان که در مقدمه و سخن از برجستگی تاریخ نگاران پرآوازه در فقه و حدیث و تفسیر از طبری یاد می کند ؛(2) بیان مطالب به شیوه سالشمار می تواند بیانگر تأثیرپذیری او از طبری باشد.

به هر حال نویسنده محترم فاقد تخصص تاریخی بوده و ازاین رو در ارائه مطالب روش تاریخی را رعایت نکرده و تنها به ذکر مجموعه ای از روایات تاریخی پرداخته و گاه به آثاری استناد کرده که قابلیت استناد ندارند یا نمی توانند تنها منبع مورد اتکا باشند. در این زمینه پایه و منبع اصلی کار ترمانینی کتاب الاعلام زرکلی است که چنین اعتماد و استنادی زیبنده یک اثر تاریخی نیست و مترجمان محترم نیز بدان توجه داشته و اشاره کرده اند .(3) شاید همین عدم تعلق به علم تاریخ باعث شده تاریخ را مقدمه علوم انسانی معرفی کند ؛(4) درحالی که تاریخ از مهم ترین علوم انسانی و بلکه مادر علوم انسانی است.

ب) تعصب: یکی از نکات مهم در نگارش کتاب های تاریخی رعایت انصاف و بی طرفی و دخالت ندادن تعصبات نژادی و مذهبی در نوشتار است؛ اما این مهم از جانب نویسنده محترم نادیده گرفته شده و علی رغم ادعای ایشان مبنی بر بی طرفی در قضاوت درباره رخدادهای تاریخی ،(5) بدان پایبند نبوده و تعصب نژادی و مذهبی در جای جای اثرش به چشم می خورد. تعصب عربی نویسنده محترم از نخستین صفحات کتاب یعنی مقدمه جلد نخست آن آشکار است؛ آنجا که بر خواننده عرب تکیه کرده و می گوید: «برای روند تاریخ مقدمه ای نوشته ... تا خواننده عرب به علل آن پی برد و از اوج گرفتن آن توانایی بیابد و از سقوط آن پند و عبرت آموزد».(6) گویا نویسنده عرب را عین اسلام و عرب ها را مسلمان دانسته و ازاین رو تاریخ را برای عبرت آموزی اینان نوشته است.

ایشان در جای دیگر غلبه نژاد ایرانی و عرب های غیراصیل و محدودیت نقش عرب های اصیل را باعث بازگشت گروه اخیر به بادیه دانسته و می گوید: «نتیجه این شد که شمشیرهای برّان در دست مؤمنان توانمند نبود و فریضه جهاد متوقف شد و در نتیجه این ایستایی مرزهای دولت اسلامی نیز در همان جایی که امویان رسیده بودند، ثابت ماند و دیگر پیشرفت نکرد».(7)

این سخن از چند جهت دارای اشکال است؛ نخست آنکه تنها عرب های اصیل را مصداق مؤمنان دانسته است و این بیانگر تعصب عربی نویسنده است و دیگر آنکه فریضه جهاد متوقف نشد و مرزهای دولت اسلامی هم بسیار فراتر از امویان رفت. فتوحات عباسیان در قلمرو روم و نیز مناطق شرقی گواه این مدعاست.

1. . عبدالسلام ترمانینی؛ رویدادهای تاریخ اسلام؛ ج1، ص31.

2. . همان.

3. . همان، ص27.

4. . همان، ص31.

5. . همان.

6. . همان.

7. . همان، ص85.