همان طور می شد که خداوند خواسته بود: «خیر امّة اخرجت للناس: (84) بهترین امّتی که برای مردم پدیدار شده اند».

پی نوشت ها:

[1] قبیله ای ساکن در اطراف کوفه (انساب سمعانی، ذیل «خفاجی»).

[2] استامبول.

[3] مؤلف تعصب مذهبی خود را پنهان نمی کند و مثال ها را از خلافت فاطمیان می آورد؛ درحالی که در حکومت عباسی (امین) و در حکومت های دیگر نمونه های فراوانی از عیاشی و ... یافت می شود.

[4] در این زمان شام در تصرف دولت سلجوقیان بود و صلیبیان مناطق ساحلی و بیت المقدس را از سلجوقیان گرفتند و در واقع پادگان سلجوقیان نتوانست از شام و بیت المقدس دفاع کند (رک: نوشتار حاضر، بخش سلجوقیان شام).

[5] مؤلف محترم کوشیده است بیبرس را بی گناه و قطز را گناهکار جلوه دهد. در زمان مرگ قطز به دست بیبرس هنوز کار جنگ با مغولان تمام نشده بود و آنان حلب را در اختیار داشتند و قطز هنوز به مصر باز نگشته بود.

[6] النجوم الزاهرة، ج5، صص17 ـ 18 و 83.

[7] همان، ج6، ص311.

[8] تاریخ ابن اثیر، ج12، ص495 به بعد.

[9] نفح الطیب، ج3، ص131.

[10] ابن طباطبا، تاریخ الدول الاسلامیة، ص45.

[11] النجوم الزاهرة، ج9، ص149 ـ 150.

[12] جزیه از جزاء گرفته شده و مالی است که اهل ذمّه در قبال امنیت خود می پردازند (لسان العرب، ذیل «جزاء»). مبلغ جزیه 48 درهم برای ثروتمند و نصف آن برای متوسط الحال و ربع آن برای کارگزار است. زنان، خردسالان، کودکان، بیماران، فقیران و راهبانی که کارشان عبادت است، از جزیه معاف اند (قاضی ابویوسف، الخراج، ص146؛ ماوردی، الاحکام السلطانیه، ص144).

[13] در این زمان سلجوقیان بر شام حکم می راندند و شام را از فاطمیان گرفته بودند. این سلجوقیان بودند که نتوانستند در برابر صلیبیان مقاومت کنند.

[14] جنگ های صلیبی (Les Croisades)، ص155.

[15] در این فاصله یک بار فاطمیان قدس را از صلیبیان باز پس گرفتند، ولی دوباره به دست صلیبیان افتاد. گویا مؤلف تلاش دارد فاطمیان را در خصوص قدس بی توجه نشان دهد.

[16] مؤلف در صفحه های پیشین به برخی عوامل اصلی و درونی ضعف مسلمانان اشاره کرده است. بهتر بود به عوامل ریشه ای تر هم می پرداخت. جنگ های مورد نظر مؤلف هرچند علت ضعف بعدی است، خود معلول ضعف قبلی مسلمانان است که باید طرح و بحث می شد.

[17] الحلل السندسیه، ج3، ص541؛ الروض المعطار، ص90 ـ 91.

[18] دیوان ابن حمدیس، ص274.

[19] نفح الطیب، ج6، ص228.

[20] ابن غذاری، البیان المغرب، ج3، ص110 ـ 111.

[21] مراد ابوزکریا یحیی بن عبدالواحد است که بر بلاد مغرب حکم می راند.

[22] الحلل السند سیة، ج3، ص534 ـ 541.

[23] برای مطالعه شرح حال ابن خفاجه، ر. ک: درگذشتگان 533ق.

[24] النجوم الزاهره، ج7، ص51؛ شذرات الذهب، ج5، ص271.

[25] فوات الوفیات، ج2، ص576؛ المنتخب من ادب العرب، ج2، ص112. نیز برای مطالعه شرح حال شمس الدین کوفی، ر. ک: درگذشتگان 675ق.

[26] عرب ساکن اندلس اشبیلیه را به سبب شباهت به حمص شام، حمص می خواندند.

[27] حجرات: 14.

[28] تجارب الامم، ج2، ص36 ـ 37.

[29] حجرات: 10.

[30] حجرات: 13.

[31] ابن عبری، تاریخ مختصرالدول، ص369.

[32] برای مطالعه شرح حال او؛ ر. ک: درگذشتگان 687ق.

[33] شوقی ضیعف، ج6، ص235.

[34] همان.

[35] البته برخی عالمان شراب می نوشیدند و با شاهان و امیران همراهی می کردند.

[36] در این جا بایسته بود مؤلف از انتقال میراث علمی شرق: ایران و هند به یونان از طریق تهاجم اسکندر به شرق نیز یاد می کرد.

[37] کتابی است در هیأت و حساب.

[38] انعام: 103.

[39] شوری: 11.

[40] انعام: 163.

[41] نحل: 15.

[42] نبأ: 6 ـ 7.

[43] نحل: 14.

[44] فاطر: 12.

[45] فرقان: 53.

[46] الرحمن: 19 ـ 21.

[47] روم: 24.

[48] رعد: 12 ـ 13.

[49] حجر: 16.

[50] انعام: 97.

[51] یونس: 5.

[52] اسراء: 12.

[53] فاطر: 13.

[54] سجده: 27.

[55] زمر: 21.

[56] انعام: 141.

[57] نحل: 10 ـ 11.

[58] نور: 45.

[59] مؤمنون: 12 ـ 14.

[60] حج: 5.

[61] اعراف: 31.

[62] بقره: 164.

[63] جاثیه: 3 ـ 5.

[64] حجرات: 13.

[65] یوسف: 109.

[66] یوسف: 109.

[67] عنکبوت: 20.

[68] غاشیة: 17 ـ 2. نیز، ر. ک: شمس العرب تسطع علی الغرب، ص130.

[69] تعصب عربی نویسنده سبب شده تا هرچه دستاورد مسلمانان است را به اسم عرب ثبت کند. نگاهی به نام دانشمندانی که ذیل این عنوان آمده