شمشک

نویسنده (ها) : ناصر پازوکی طرودی

آخرین بروز رسانی : جمعه 6 تیر 1399

شمشک \ šemšak \ ، روستایی در بخش رودبار قصران، شهرستان شمیران.
این روستا در موقعیت °51 و ´29 طول شرقی، و °36 عرض شمالی، در فاصلۀ 28کیلومتری شمال غربی لشکرک و در انتهای دره‌ای که شاخۀ غربی رودخانۀ جاجرود از شمال غربی به جنوب شرقی در آن جریان دارد، واقع است. روستای شمشک از جنوب به اراضی روستای جیرود، از جنوب غربی به بلندیهای هملون، از جنوب شرقی به بلندیهای چمن پی‌نسوم، از شرق به درۀ فی‌چال و بلندیهای سرک‌چال، از شمال به بلندیهای کلون‌بستک کوچک، و از غرب به اراضی روستای دربندسر محدود است. در این روستا به‌رغم احداث ساختمانهای بزرگ و بلندمرتبه و سرمایه‌گذاریهای کلان که بیشتر برای سکونت ساخته شده‌اند، وضعیت معابر عمومی، بهداشت و تأسیسات فرهنگی و رفاهی چندان مطلوب نیست.
شمشک متشکل از دو بخش مجزا به نامهای شمشک بالا و شمشک پایین است.
شمشک پایین دارای 3 محله به نامهای شمشکیها، ساوجیها و بندعلی است. نام این محله‌ها برگرفته از طایفه‌هایی است که در آنجا زندگی می‌کنند. بنای امامزاده محمد نیز در روستای شمشک پایین واقع شده است.
در شمشک پایین از قدیم در هر محله یک مسجد و تکیه (حسینیه) وجود داشته است؛ مسجد امام زمان (ع)، مسجد امام حسین (ع) و مسجد جامع از آن جمله‌اند. مسجد جامع شمشک پایین در محلۀ بندعلی قرار دارد و همۀ اهالی شمشک پایین در مراسم خاص و عمومی در آن گرد هم می‌آیند. این مسجد در 1330 ش با مشارکت خیّران محل ساخته شد و در 1386 ش نیز بازسازی گردید. ورودی اصلی این مسجد در غرب واقع شده و دارای سردرِ کاشی‌کاری‌شده و کتیبه است. بدنه‌های دیگر مسجد با سیمان سفید اندود شده است.
شمشک بالا هم دارای 3 محل به نامهای محلۀ چالی، محلۀ غربتیها و محلۀ جور است. سفیدستان درگذشته روستای کوچکی متصل به شمشک بالا بود؛ اما بسیاری نیز آن را یکی از محله‌های شمشک بالا به حساب می‌آورند. شمشک بالا نیز دارای 3 مسجد به نامهای مسجد جامع، مسجد حضرت ابوالفضل (ع) و مسجد سفیدستان است.
امروزه دیگر روستاهای شمشک پایین، شمشک بالا، سفیدستان، دورود و حتى روستای جیرود به‌عنوان یک شهر و یک مجموعه، به نام شمشک شناخته می‌شوند. میان روستاهای یادشده فاصله‌ای وجود ندارد و خانه‌های آنها به یکدیگر نزدیک و پیوسته شده‌اند. تأسیسات خدماتی و رفاهی آنها نیز یکی شده است و همۀ اهالی روستاها از آنها استفاده می‌کنند.

روستای شمشک از دورۀ پهلوی اول و هم‌زمان با اجرای برنامۀ احداث راه‌آهن سراسری ایران به‌سبب داشتن ذخایر فراوان زغال‌سنگ که موردنیاز سوخت قطارها بود، مورد توجه قرارگرفت. راه ارتباطی تهران به گردنه‌های قوچک و از آنجا به شمشک طی سالهای 1312 تا 1314 ش توسط محمود حسابی طراحی و احداث گردید. درازای این راه با آنکه از گردنۀ قوچک تا شمشک حدود 30 کمـ است، از راههای بسیار مهم کشور محسوب می‌شد؛ به‌خصوص حدفاصل میان میگون و شمشک که در زمان خود وقت و هزینۀ زیادی برای ساخت آن صرف شده است و با گذشت دهها سال همچنان پاسخ‌گوی نیاز روزافزون آمدورفت مسافران از آن مسیر است.
هرچند بهره‌برداری و استخراج زغال‌سنگ از معادن زغال‌سنگ شمشک که شمار آنها به 15 دهانه می‌رسید، مدت زیادی به درازا نکشید و به زودی سوختهای دیگر جایگزین زغال‌سنگ شد؛ اما در همان مدت یکی دو دهه چهرۀ روستای دورافتادۀ شمشک را که اتفاقاً دسترسی به آن نیز بسیار سخت و مشکل بود، دگرگون، و به آبادترین روستای منطقۀ رودبار قصران بدل ساخت.
معادن زغال‌سنگ شمشک بیش از 000‘ 3 تن کارگر داشت. برای تأمین سلامت کارگران و متصدیان معادن، بیمارستانی نسبتاً مجهز با حدود 180 تن پزشک، پرستار و خدمه دایرگردید. در سالهای پس از انقلاب اسلامی ایران، ساختمان بیمارستان یادشده در اختیار سپاه پاسداران قرارگرفت و بخشهای زیادی از آن تخریب و بنای جدید در محل آن احداث شد.
شمشک هم‌زمان با محله‌های تهران که در اوایل دورۀ پهلوی اول به آنها برق‌رسانی شد، صاحب روشنایی برق گردید و مهندسان آلمانی کارخانۀ برق شمشک را راه‌اندازی کردند. برای رفاه و آسایش و سرگرمی کارگران و کارکنان معادن زغال‌سنگ شمشک، حداقل 10 مجتمع اقامتی و خوابگاهی و یک سالن سینما احداث شده بود. بعدها سالن سینمای مذکور تخریب و هم‌اکنون در محل آن که در جنوب شرقی محلۀ شمشکیها است، مجتمع مسکونی شرکت فولاد در دست احداث است. از 10 مجتمع اقامتی و خوابگاهی یادشده، تعدادی همچنان سالم‌اند و مورد استفاده قرار می‌گیرند که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:
الف ـ 3 ساختمان ویلایی در مرکز شمشک پایین و در محلۀ ساوجیها و ضلع شرقی امامزاده محمد که با سنگ پاک‌تراش و بسیار زیبا احداث شده‌اند و دارای سقف شیروانی‌اند. بدنۀ بیرونی یکی از این ساختمانها در سالهای اخیر با ملاط گچ اندود شده است، اما دو تای دیگر به شکل و وضع اولیه همچنان باقی مانده‌اند. این ساختمانها در اختیار وزارت صنایع و معادن‌اند و مدیران وزارتخانه در تابستان از آنها استفاده می‌کنند.
ب ـ 3 ساختمان دیگر بین شمشک پایین و شمشک بالا و مجاور جادۀ اصلی قرار دارند. این ساختمانها در اختیار بسیج‌اند. در حال حاضر (1391 ش) یکی از آنها کاملاً سالم است و دو تای دیگر وضعیت خوبی ندارند.
ج ـ ساختمانی که اکنون در مرز روستای دورود و شمشک واقع است و تبدیل به رستوران بوف شده است، و قبلاً متعلق به خوابگاه کارگران معادن زغال‌سنگ بود.
افزون بر ساختمانهای یادشده، بناهای دیگری نیز در نقاط مختلف شمشک بالا و پایین وجود داشتند که در دهه‌های نخستین پس از انقلاب اسلامی تخریب، و به جای آنها ساختمانهای جدید احداث شده است. بیشتر این ساختمانها طی سالهای 1315 تا 1320 ش ساخته شده بودند. برخی از آنها برای کارهای اداری و استقرار کارمندان و بیشترشان نیز برای اسکان و استراحت کارگران مورد استفاده قرار می‌گرفتند.
در 1325 ش برای نخستین بار در شمشک مدرسه احداث شد و فرزندان اهالی و کارگران و کارمندان معادن زغال‌سنگ در آنجا درس می‌خواندند. این مدرسه اکنون نوسازی شده و به نام مدرسۀ شهید رجبعلی کیاشمشکی دایر و فعال است. شمشک دارای حمامی بزرگ بود که قدمت آن به دورۀ قاجار می‌رسید. این حمام ابتدا خزینه‌ای و سپس دوشی شد، اما در سالهای پس از انقلاب اسلامی به مرور متروکه، و سپس تخریب گردید.
هتل جهانگردی شمشک که در سینه‌کش شمالی کوه سمت جنوب شمشک واقع است، در1335 ش توسط آلمانیها احداث شده بود و همچنان باقی و دایر است، اما وضعیت خوبی ندارد. این هتل دارای یک طبقۀ زیرزمین و طبقۀ همکف شامل سالنهای غذاخوری و یک طبقه روی طبقۀ همکف است و اتاقهای اسکان مسافران در آنجا قـرار دارند. این هتـل در جهت شرقی ـ غـربی احداث شده و در غرب آن ایستگاه یکی از پیستهای اسکی شمشک با نام مهتاب قرار دارد که در حال حاضر بلااستفاده است. پیست اسکی دیگر شمشک در جنوب شرقی شهر واقع است.
در سالهای 1335-1340 ش، به‌سبب خارج شدن کامل زغال‌سنگ از چرخۀ سوخت، معادن زغال‌سنگ شمشک رو به متروکه شدن نهادند. وقوع دو حادثه نیز موجب تسریع در تعطیلی این معادن شد. یکی از این حوادث در 1338 ش در معدنی واقع در محلۀ بندعلی، میان روستای سفیدستان و شمشک بالا به وقوع پیوست که بر اثر آن، 21 تن کارگر بر اثر گازگرفتگی جان خود را از دست دادند و در گورستان محلی بندعلی دفن شدند. حادثۀ دیگر در 1340 ش، در معدنی واقع در محلۀ فی‌چال که به نام معدن ساوجی معروف بود، با ضایعۀ کمتر رخ داد و بر اثر آن، 11 تن جان خود را از دست دادند.
به دنبال این حوادث، وضعیت اجتماعی و اقتصادی شمشک دگرگون شد و رو به افول نهاد. کارگرانی که از روستاهای اطراف به شمشک آمده بودند، مجبور به ترک آنجا شدند. اداره‌ها، بیمارستان، سینما و دیگر مراکز خدماتی که جهت رفاه، آسایش و مدیریت معادن در شمشک ایجاد شده بودند، تعطیل شدند یا فعالیت آنها به حداقل رسید. کارگران و جوانان شمشکی نیز برای ادامۀ زندگی و کسب درآمد به تهران مهاجرت کردند. از این زمان به بعد دیگر شمشک رونق و آبادانی گذشتۀ خود را از دست داد و مانند دیگر روستاهای منطقه تنها عامل رشد، توسعه و عمران آن به فروش زمینها، کشتزارها و باغها به اهالی خوش‌نشین و گرمازدۀ تهرانی محدود شد که برای گذراندن تعطیلات در پی یافتن مکانی ییلاقی و احداث خانه‌ای در آنجا بودند.
احداث ساختمانها و مجتمعهای مسکونی در دورۀ حیات جدید شمشک از اوایل دهۀ 1350 ش آغاز گردید. نخستین مجتمع مسکونی شمشک، ساختمانهای مشهور به آ. اس. پ بود که در منطقۀ لارسی بنیان نهاده شد. پس از آن، مجتمع مسکونی جهانبانی در شمال غربی شمشک و در شمال ساختمانهای آ. اس. پ تأسیس شد. در سالهای پس از انقلاب اسلامی، این‌گونه فعالیتها گسترش یافت به گونه‌ای که در حال حاضر شمشک بیش از شهرهای مجاور دارای این قبیل مجتمعها ست: مجتمع مسکونی شرکت فولاد، مجتمع مسکونی مشکین، مجتمع مسکونی سید جواد روته‌ای، مجتمع مسکونی اثنا عشر، مجتمع مسکونی کورگرک، و چند مجتمع دیگر. افزون بر مجتمعهای مسکونی یادشده که هرکدام بیش از 50 واحد مسکونی دارند، دهها ساختمان دیگر با وسعت و ظرفیتهای متنوع در سراسر شمشک احداث شده‌اند.
از بافت قدیم و تاریخی و خانه‌های گذشتۀ روستای شمشک جز چند ساختمان سنگی دورۀ پهلوی اول که به عنوان مراکز اداری، خانه‌ها و خوابگاههای کارگری برای استخراج زغال‌سنگ احداث شده بودند، اثری باقی نمانده است. تنها ساختمان مسکونی‌ای که در 1328 ش با مصالح بتون و اسکلت پیچ و مهره‌ای و آجر نخودی‌رنگ ساخته شده و معروف به قصر دورود و متعلق به شخصی به نام محمود شمشکی در شمشک (روستای دورود) بود، دارای ارزش تاریخی و معماری است. این ساختمان با زیربنای حدود 120 متر، دارای دو اتاق، آشپزخانه، هال و پذیرایی و ایوانی با چند ستون (احتمالاً 6 ستون) در سمت جنوب و غرب است. این خانه تزیینات آیینه‌کاری و نقاشی با گل و بوته‌های اسلیمی و گچ‌بری در زیر سقف و شومینه دارد در دهه‌های 1330 و 1340 ش، محل مراجعۀ صاحب‌منصبان و رؤسا بود و تصمیمات مهم برای منطقه در آنجا اتخاذ می‌شد.
در شمشک بنای دو امامزاده به نامهای امامزاده محمد و امامزاده اسماعیل وجود دارد که هیچ‌کدام از آنها در فهرست آثار ملی ثبت نشده‌اند. بنای تاریخی امامزاده محمد در سالهای اوایل انقلاب تخریب، و به جای آن حسینیۀ وسیعی ساخته شده که دارای دو قسمت زنانه و مردانه است و با مصالح آهن، آجر و سنگ و سیمان احداث شده است. بنای امامزاده مجموعۀ کوچکی است در داخل حسینیه به صورت هشت‌ضلعی با دیواری که به ارتفاع یک متر بالا آمده و با برپایی 8 ستون فلزی گنبد فلزی را روی آن نصب کرده‌اند. این اثر به‌سبب ایجاد تغییرات کلی در بنای اولیه و جدیدالاحداث ـ بودن، در فهرست آثار ملی ثبت نشده است.
بنای امامزاده اسماعیل که به نظر می‌رسد قدمت آن به اواسط دورۀ قاجار بازگردد، از بیرون دایره‌شکل و از داخل هشت‌ضلعی است و سقف آن با ورقهای گالوانیزه (شیروانی) پوشانده شده است. امروزه بنای امامزاده به شدت آسیب دیده و ایستایی خوبی ندارد و به همین سبب در فهرست آثار ملی به ثبت نرسیده است.
جمعیت ثابت و ساکن دائمی شمشک در زمستان کمتر از 150 خانوار، اما در روزهای تعطیل و تابستان به بیش از 600 خانوار می‌رسد. نام خانوادگی اهالی بومی شمشک کیاشمشکی، شمشکی، بندعلی، ساوه شمشکی، ساوجی، شمس‌الدینی، ساوه دورودی جیرودی، و سفیدستانی است و نام خانوادگی آنهایی که آن را تغییر داده‌اند علیزاده فرد، افشار، علیزاده، کیا و کیایی است.
شغل مردم شمشک پیش از حکومت پهلوی، کشاورزی و کشت محصولاتی نظیر گندم، جو، عدس، نخود، ماش و مانند آن بود که نیاز سالانۀ خود را تأمین می‌کردند؛ اما شغل اصلی آنها دامداری بود و وجود مراتع بسیار خوب با پوشش انبوه گیاهی رونق خاصی به آن بخشیده بود. در دورۀ حکومت پهلوی اول و با راه‌اندازی معادن زغال‌سنگ بیشتر مردم شمشک به کار در معدن روی آوردند و با گذر زمان، دامداری و کشاورزی را رها کردند. اهالی شمشک پس از تعطیلی معادن زغال‌سنگ، به‌سبب اینکه با شغل قدیم خود فاصله گرفته بودند، به تهران روی آوردند و به شغل کارمندی و کار در ادارات مشغول شدند و شمشک نیز به مرور رونق و رواج خود را از دست داد و تبدیل به منطقه‌ای خوش‌نشین برای تهرانیها شد.
امروزه باغداری در شمشک برخلاف روستاها و شهرهای مجاور چندان رونقی ندارد و تنها باغهای محدود و کوچکی در آنجا وجود دارد. آب باغهای شمشک از سرریز آب چشمه‌ها و رودخانه‌ها تأمین، و آب آشامیدنی مردم نیز از کوههای کلون‌بستک و از چشمه‌ای به نام گتِ پَل به وسیلۀ لوله به خانه‌های مردم منتقل می‌گردد. آب آشامیدنی چشمه‌های شمشک بسیار گوارا ست. اهالی شمشک در جریان جنگ عراق با ایران، تعداد 20 تن شهید تقدیم میهن کردند.

ناصر پازوکی طرودی