شمیران، نخستین مدارس نوین

نویسنده (ها) : مسعود تاره

آخرین بروز رسانی : یکشنبه 8 تیر 1399

شمیران، نخستین مدارس نوین \ noxostīn madāres-e novīn-e šemīrān \ ، نخستین مدارسی که به شیوۀ جدید در شمیرانات تأسیس شد.
نخستین مدرسه به شیوۀ نوین آموزشی در منطقۀ شمیران، پیش از انقلاب مشروطه و در تابستان 1321 ق / 1282 ش / 1904 م، در دزاشیب گشایش یافت. این مدرسه که فعالیت آن منحصر به فصل تابستان می‌شد، درواقع شعبه‌ای از مدرسۀ مظفریۀ تهران به شمار می‌آمد و به دستور مخبرالسلطنه، نایب کل وزارت علوم وقت، تأسیس شد ( تربیت، شم‌ 282، ص 1168).
مدرسۀ دزاشیب ملی بود و از طریق دریافت شهریه از دانش‌آموزان اداره می‌گشت. بنا بود آن دسته از خانواده‌های دانش‌آموزان تهرانی که در تابستان به ییلاق شمیران منتقل می‌شوند، در شمیران نیز امکان ادامۀ تحصیل فرزندان خود را داشته باشند. مدارس تهران تا پیش از انقلاب مشروطه، از نظام آموزشی یکسانی پیروی نمی‌کردند و در برنامۀ درسی آنها تعطیلات تابستانی وجود نداشت. مدیریت مدرسۀ دزاشیب بر عهدۀ ابوالحسن فروغی، پسر محمدحسین ذکاءالملک فروغی بود و دست‌کم به مدت دو تابستان فعالیت آن گزارش شده است. ابوالحسن فروغی افزون بر مدیریت مدرسه تدریس زبان فرانسه، حساب و جغرافی را نیز بر عهده داشت (همان، شم‌ 320، ص 1474، شم‌ 321، ص 1477).
معلم دیگر و همکار ابوالحسن فروغی در این مدرسه که زبان عربی و فارسی تدریس می‌کرد، روحانی‌ای به نام شیخ محمدحسین بود (فروغی، 155، 422). از سرنوشت مدرسۀ دزاشیب، آگاهی دیگری در دست نیست. در سالهای 1312-1313 ش و 1314-1315 ش، مدرسه‌ای غیردولتی در دزاشیب با نام خیریه فهرست شده است. این مدرسۀ پسرانه در 1308 ش تأسیس شده بود و در میان سالهای 1312- 1315 ش، یک کلاس درس با حدود 21 دانش‌آموز پسر و یک آموزگار داشت (نک‌ : سالنامه و احصائیه، قسمت دوم، 31؛ سالنامه و آمار، قسمت دوم، 33).

نخستین مدارس دولتی

گسترش مدارس نوین در منطقۀ شمیران پس از دولتی‌شدن مدارس صورت پذیرفت. مدارس دولتی‌ای که در شمیران تأسیس می‌شدند، اغلب دورۀ آموزشی چهارسالۀ ابتدایی داشتند. در مواردی به سبب کمبود کادر آموزشی و کم‌تعدادبودن دانش‌آموزان، سطوح مختلف درسی هم‌زمان در یک اتاق (کلاس) تشکیل می‌شد. پس از پایان دورۀ آموزشی و در صورتی که دانش‌آموزان جدید به حد نصاب تشکیل کلاس درس نمی‌رسیدند، مدرسه به محلی دیگر منتقل می‌شد و دورۀ جدید را آغاز می‌کرد (مظفرمقام، 16؛ سالنامۀ دبیرستان شاهپور ... ، چ 1324 ش، 14).
شمیران نخستین منطقه بعد از شهر تهران است که در آن، مدرسۀ دولتی تأسیس شد («تاریخچه ... »، 531). اما دربارۀ اینکه قدیمی‌ترین مدرسۀ دولتی شمیران چه نام داشت و چه زمانی تأسیس شد، گزارشهای یکسانی وجود ندارد. در سالنامه و آمار 1314- 1315ش، تاریخ تأسیس مدرسۀ نیاوران 1278 ش / 1317 ق ذکر شده است. در مقالۀ «تاریخچۀ معارف ایران» نیز اشاره شده که مدرسۀ نیاوران نخستین مدرسۀ دولتی در خارج از شهر تهران بوده است (همانجا). اما گزارشی در منابع، مربوط به فعالیت مدرسه‌ای در این تاریخ در نیاوران وجود ندارد؛ چه‌بسا منظور از آن، مدرسۀ حصاربوعلی یا مدرسۀ صاحبقرانیه (تأسیس: 1298 ش) باشد (نک‌ : دنبالۀ مقاله).
سالنامۀ دبیرستان شاهپور تجریش (چ 1323 ش) قدیمی‌ترین دبستان چهارکلاسۀ شمیران را دبستان فردوسی تجریش می‌داند که در 1285 ش تأسیس شده است، اما در آمار سال 1314-1315 ش، تاریخ تأسیس مدرسه را 1295 ش ذکر کرده است؛ چه‌بسا فعالیت مدرسه پیش از این تاریخ، غیردولتی بوده، و پس از آن دولتی شده است. این مدرسه در 1315 ش، پسرانه بود و 272 دانش‌آموز در کلاس اول تا چهارم داشت. همین مدرسه بود که بعدها گسترش پیدا کرد و در باغ‌فردوس با نام دبیرستان شاهپور، به‌عنوان نخستین دبیرستان شمیران درآمد و امروزه نیز دبیرستان جلال آل‌احمد وارث آن به شمار می‌رود (ص 11؛ نیز نک‌ : ه‌ د، جلال آل‌احمد، دبیرستان).
گزارش دیگری وجود دارد که تاریخ تأسیس نخستین مدارس دولتی در شمیران و حومۀ تهران را به سال 1289 ش / 1328 ق بازمی‌گرداند. در این گزارش آمده است که این مدارس به همت یک روحانی به نام شیخ محمدحسن شیخ‌الاسلام پا گرفت و گسترش یافت. شیخ محمدحسن که پیش از 1285 ش، امام جماعت یکی از مساجد شمیران بود، در پی حادثه‌ای، تصمیم به تأسیس مدارس و گسترش آموزش در شمیران گرفت. روزی شیخ محمدحسن در حصاربوعلی شمیران به مسائل شرعی پاسخ می‌داد؛ ناگاه گله‌ای گوسفند به این گمان که نعلین شیخ خوردنی است، به سوی او آمده، دور شیخ ازدحام کردند. مردم محل این اتفاق را کرامتی برای شیخ دانسته، گفتند گوسفندان پای شیخ را می‌بوسند و عرض حال می‌کنند. شیخ‌الاسلام پس از آن مصمم به تأسیس مدرسه در بلوکات حومۀ تهران، به‌ویژه شمیران شد (مظفرمقام، همانجا). تشابه اسم شیخ محمدحسن شیخ‌الاسلام و شیخ محمدحسین، نخستین معلم عربی مدرسۀ دزاشیب، و تقارن نسبی فعالیتهای آن دو در حوزۀ آموزش و مدارس شمیران، به‌ویژه اینکه هر دو روحانی بودند، قابل بررسی است؛ گرچه هنوز دلیلی در دست نیست که بتوان این دو را یک تن دانست.
روند گسترش مدارس در شمیران، همواره رو به ازدیاد نبود، چرا که از مجموع 42 باب مدرسۀ حومۀ تهران در 1301 ش، 17 مدرسه تعطیل شده بود (همو، 18). در 1324 ش، 27 مدرسه در شمیران و لواسانات فعالیت داشته است (سالنامۀ دبیرستان شاهپور، چ 1325 ش، 31). مهم‌ترین مدارس دولتی شمیران تا 1325 ش را می‌توان به این ترتیب معرفی کرد:

1. مدرسۀ صاحبقرانیه

در 1289 ش / 1328 ق، شیخ محمدحسن شیخ‌الاسلام توانست با موافقت صنیع‌الدوله و از طریق ارائۀ لایحه‌ای به مجلس شورای ملی، اجازۀ تأسیس دو مدرسۀ دولتی پسرانه و دخترانه را در صاحبقرانیۀ شمیران به دست آورد. بودجۀ این دو مدرسه ماهانه 130 تومان بود که از محل درآمد باغهای دولتی تأمین می‌شد (مظفرمقام، 17). نام مدرسه در آمار سال 1314 ق ثبت نشده است و از سرنوشت آن اطلاعی در دست نیست.

2. مدرسۀ تجریش

در 1291 ش / 1330 ق، و در دورۀ وزارت حکیم‌الملک (قس: یغمایی، 133)، مدرسه‌ای پسرانه در تجریش با بودجۀ ماهانه 50 تومان تأسیس شد. همچنین در 1298- 1299 ش با بودجۀ 000‘6 تومان در سال، 20 مدرسه در حومۀ تهران برپا گشت که یکی از آنها مدرسۀ دخترانۀ تجریش بود (مظفرمقام، 17- 18). ظاهراً این مدرسه همان دبستان دخترانۀ همایون تجریش است که سال تأسیس آن را 1297 ش نیز ذکر کرده‌اند (نک‌ : سالنامۀ دبیرستان شاهپور، چ 1324 ش، 17). این دبستان در 1320 ش، با افزودن سال هفتم به مدرسه، عنوان نخستین دبیرستان دخترانۀ شمیران را به دست آورد (همانجا).

3. مدرسۀ مختلط حصاربوعلی (تأسیس: 1298 ش)

این مدرسه که ظاهراً بعدها نام دبستان بوعلی گرفت، در 1324 ش دورۀ کامل شش‌سالۀ ابتدایی را داشت و سال ششم آن به‌سبب پرتعدادبودن دانش‌آموزان، در دو شعبه (دو کلاس) برگزار می‌شد. از 157 دانش‌آموز آن، تنها 17 تن دختر بودند. دانش‌آموزان از روستاهای نیاوران، جمال‌آباد، حصارک، جماران، دارآباد، منظریه و ازگل به این مدرسه می‌آمدند (همان، چ 1323 ش، 8- 9، چ 1324 ش، 39-40).

4. دبستان مختلط گلستان در اوین (تأسیس: 1306 ش)

این دبستان چهارکلاسه بود و دو معلم داشت و از 45 دانش‌آموز آن، 3 نفر دختر بودند. شاگردان این مدرسه از اوین و درکه می‌آمدند (همان، چ 1323 ش، همانجا).

5. دبستان مختلط بوستان در لویزان (تأسیس: 1307 ش)

این دبستان چهارکلاسه بود و دو معلم داشت و از 45 دانش‌آموز آن، 9 تن دختر بودند. دانش‌آموزان از مناطق لویزان، ازگل، مبارک‌آباد، شمس‌آباد و نارمک به این مدرسه می‌آمدند (همانجا).

6. دبستان پسرانۀ جم در قلهک (تأسیس: 1308 ش)

این مدرسه در آغاز، در محلۀ تیغستان و با دو کلاس درس شروع به کار کرد. مدیر وقت مدرسه نجم‌آبادی نام داشت. از مجموع 35 دانش‌آموز مدرسه، 24 نفر کلاس اول و بقیه کلاس دوم بودند. کمتر از یک سال بعد، حسن قوامی به مدیریت مدرسه تعیین شد و مدرسه در آغاز سال تحصیلی جدید، با 52 دانش‌آموز به‌صورت سه‌کلاسه درآمد. پس از وی مدیریت مدرسه تا 1311 ش به رضا تقوی رسید. در 1312 ش، مدرسه چهارکلاسه شد و در 1315 ش، 80 دانش‌آموز داشت. نکتۀ قابل توجه اینکه از 1317 ش، یک کلاس با عنوان کلاس فلاحتی به مدرسه افزوده شد که در آن، دانش‌آموزان با کشاورزی آشنا می‌شدند.
مدرسۀ یادشده از 1317 ش به بعد، از تیغستان به قلهک منتقل شد و ساختمان آن در گورستان متروکی در قلهک ساخته شد. مدرسۀ قلهک که به مدرسۀ جم معروف بود، به‌تدریج به دبیرستان بدل شد و دومین دبیرستان پسرانۀ منطقۀ شمیران به شمار می‌آمد (سالنامۀ دبیرستان جم، 81- 83؛ برای آگاهی بیشتر، ﻧﻜ : ه‌ د، جم، دبیرستان). این مدرسه در احصائیۀ دبستانهای دولتی در 1312-1315 ش، در شمار دبستانهای دولتی به ثبت رسیده است. دبستان جم دورۀ کامل شش‌کلاسه داشت و دارای 8 معلم و 175 دانش‌آموز بود. شاگردان مدرسه از روستاهای قلهک، زرگنده، رستم‌آباد و دروس بودند.

7. دبستان مختلط بهرام در رستم‌آباد (تأسیس: 1308 ش)

پنج‌کلاسه بود و 8 معلم داشت. از 199 نفر دانش‌آموز آن، 62 نفر دختر و بقیه پسر بودند. دانش‌آموزان از روستاهای سلطنت‌آباد، اختیاریه، دروس، فرمانیه و قیطریه به این مدرسه می‌آمدند (سالنامۀ دبیرستان شاهپور، چ 1323 ش، 8- 9).

8. دبستان مختلط گلشن در دروس (تأسیس: 1315 ش)

این مدرسه تا 1324 ش به مدیریت محمدحسین شعبانی اداره می‌شد و با آنکه دبستان چهارکلاسه بود، دو معلم داشت و عملاً شعبانی در ادارۀ مدرسه و دانش‌آموزان تنها بود (همان، چ 1324 ش، 38- 39). در آن زمان، حدود 13 دختر و 32 پسر در آن تحصیل می‌کردند که بیشتر آنها از روستاهای دروس، چیذر، سلیمانیه، سلطنت‌آباد و اکبرآباد بودند (همان، چ 1323 ش، همانجا).

9. دبستان مختلط ارمغان در سوهانک (تأسیس: 1315 ش)

در 1324 ش به معلمی و مدیریت علی‌محمد رجایی اداره می‌شد. این مدرسه چهارکلاسه بود و یک معلم و 33 دانش‌آموز داشت که 7 تن از آنها دختر بودند. شاگردان همگی از روستای سوهانک به این مدرسه می‌آمدند (همان، چ 1324 ش، 42).

10. دبستان مختلط روان‌بخش در امامزاده قاسم (تأسیس: 1316 ش)

چهارکلاسه بود و 20 دختر و 71 پسر در آن به تحصیل می‌پرداختند و روستاهای دربند و امامزاده قاسم را پوشش می‌داد.

11. دبستان مختلط کاوۀ ونک (تأسیس: 1319 ش)

این دبستان با همت کارکنان و کارگران کارخانۀ ماسک ضدگاز موسوم به کارخانۀ شمارۀ 5 ونک، و جمعی از اهالی ونک با حداقل امکانات تأسیس شد. محل دبستانْ اجاره‌ای بود و در یکی از ساختمانهای قدیمی متعلق به ورثۀ مستوفی‌الممالک، مالک ده ونک، قرار داشت. پس از انقضای مدت اجاره در 1321 ش، مدرسه به ساختمان دیگری انتقال یافت که آن هم به خانوادۀ مستوفی‌الممالک تعلق داشت. ساختمان مدرسه کوچک و فاقد امکانات لازم برای تحصیل دانش‌آموزان بود؛ دو اتاق به‌عنوان کلاس درس در نظر گرفته شده بود که به‌سبب فرسودگی، مشکلات زیادی برای دانش‌آموزان و معلمان پدید می‌آورد، به‌طوری‌که در زمستان پنجره‌های ساختمان را با کاغذ می‌پوشاندند، و در روزهای بارندگی کلاسها تعطیل می‌شد (همان، 34-37). این دبستان در 1323 ش، دارای 4 کلاس و 3 معلم بود و 19 دختر و 42 پسر، دانش‌آموزان آن بودند که همگی از اهالی روستای ونک به شمار می‌آمدند (همان، چ 1323 ش، همانجا).

12. دبستان مختلط نیکی دزاشیب (تأسیس: 1319 ش)

این مدرسه را در زمین گورستان قدیمی دزاشیب بنا کرده بودند (نک‌ : آزادی، بش‌ ). مدرسه در آغاز، چهارکلاسه بود و 49 دختر و 65 پسر دانش‌آموز داشت که از روستاهای دزاشیب، چیذر، قیطریه و فرمانیه به آنجا می‌آمدند. دبستان نیکی با نام بعدی نیکی‌علاء تا مدتها برپا بود.

13. دبستان دخترانۀ قلهک (تأسیس: 1320 ش)

این دبستان پنج‌کلاسه بود و 4 معلم داشت. با آنکه نام دخترانه بر روی دبستان بود، از میان 102 دانش‌آموز آن، 16 نفر پسر بودند. دانش‌آموزان از مناطق قلهک و زرگنده به این مدرسه می‌آمدند.

14. دبستان مختلط بی‌سیم در حشمتیه (تأسیس: 1320ش)

این مدرسه چهارکلاسه بود و 6 معلم داشت و با 47 دانش‌آموز دختر و 67 پسر در مجموع 114 دانش‌آموز داشت که در روستاهای قصر، حشمتیه، زندان و ایستگاه رادیو زندگی می‌کردند.

15. دبستان مختلط ضراب‌خانه (تأسیس: 1321 ش)

این دبستان چهارکلاسه بود و دو معلم داشت و در 1323 ش، 20 دختر و 28 پسر از محلات ضراب‌خانه، کاظم آباد، مهران و چالهرز در آن به تحصیل مشغول بودند (سالنامۀ دبیرستان شاهپور، چ 1323 ش، 8- 9).

مآخذ

آزادی، اسماعیل، «دبستان نیکی‌علاء و روز اول مهر»، وب قلم (مل‌ )؛ «تاریخچۀ معارف ایران»، تعلیم و تربیت، تهران، 1313 ش، س 4، شم‌ 9؛ تربیت، به کوشش محمدحسین فروغی، تهران، 1377 ش، ج 2 (شم‌ 212-353)؛ سالنامۀ دبیرستان جم، تهران، 1345 ش؛ سالنامۀ دبیرستان شاهپور تجریش، سال تحصیلی 1322-1323 ش، تهران، 1323 ش؛ همان، سال تحصیلی 1323-1324 ش، تهران، 1324 ش؛ همان، سال تحصیلی 1324-1325 ش، تهران، 1325 ش؛ سالنامه و آمار، 1314- 1315 ش، وزارت معارف و اوقاف، ادارۀ کل انطباعات، دایرۀ آمار، تهران، 1315 ش؛ سالنامه و احصائیه، 1312-1314 ش، وزارت معارف و اوقاف، ادارۀ کل انطباعات، دایرۀ احصائیه، تهران، 1314 ش؛ فروغی، محمدعلی، یادداشتهای روزانه، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1390ش؛ مظفرمقام، احمد، «نقش شیخ محمدحسن شیخ‌الاسلام در ایجاد مدارس نوین تهران (1298-1301 ش)»، پیام بهارستان، 1382 ش، س3، شم‌ 29؛ یغمایی، اقبال، وزیران علوم و معارف و فرهنگ ایران، تهران، 1375 ش؛ نیز:

Mke, http: / / mke.blogfa.com / post-23.aspx (acc. May 29, 2013).
مسعود تاره