شمیران

نویسنده (ها) : محمود جعفری دهقی - علی کرم همدانی - ناصر پازوکی طرودی - مینو حسنی اصفهانی - محمدرضا عباسی

آخرین بروز رسانی : دوشنبه 9 تیر 1399

شمیران \ šemīrān \ ، یا شمیرانات، شهرستانی در شمال استان تهران.

I.جغرافیا

شمیران ناحیه‌ای است کوهستانی در شمال تهران با آب‌وهوای معتدل کوهستانی که در گذشته‌ای نه‌چندان دور تابستانگاه تهرانیان در گریز از گرمای توان‌فرسای تابستانهای تهران بوده است. با توجه به ویژگیهای جغرافیایی شمیران و همسای‌ۀ جنوبی آن، تهران، می‌توان گفت که این دو همچون دو همزاد از دیرباز در پیوند با یکدیگر بوده‌اند.
این پیوستگی در معنای نام و ویژگیهای جغرافیایی آنها که در خود نیز تقابلی نهفته دارند، بـه‌روشنی پیدا ست. افزون بر اینها تاریخ شمیران پیوندی نزدیک با تاریخ تهران دارد. ناحیۀ شمیران هنگامی در تاریخ اهمیت یافت که تهران به‌سبب موقعیت سوق‌الجیشی‌اش، مورد توجه شاه طهماسب اول صفوی (سل‌ 930-984 ق / 1524-1576 م) واقع شد و او با برپایی برج‌وبارو بر گرد آن در 961 ق / 1554 م، ده سرسبز تهران را به شهری کوچک بدل کرد؛ از آن پس هر اندازه که بر وسعت تهران افزوده شد، از پهنۀ شمیران کاسته شد تا جایی که پس از گذشت حدود 200 سال که از پایتختی تهران می‌گذرد، تقریباً همۀ روستاها و نواحی شمیرانِ تاریخی به تهران پیوسته، و به محله‌هایی از این کلان‌شهر بدل شده است، به گونه‌ای که تشخیص محدودۀ این دو از یکدیگر کاری دشوار است. ازاین‌رو، در این مقاله از دو منظر به شمیران نگاه شده است:
نخست، شمیران به‌عنوان شهرستانی از شهرستانهای استان تهران که دربرگیرندۀ محدودۀ منطقۀ 1 و پاره‌ای از مناطق 2، 3 و 4 شهرداری تهران و بخشهای لواسانات و رودبار قصران است؛ هرچند در گذشته نواحی لواسان و رودبار خود بلوکی مستقل از شمیران به شمار می‌رفته‌اند،

اما امروزه به حکم قانون تقسیمات کشوری، این نواحی در محدودۀ شهرستانی است که شمیرانات خوانده می‌شود.
دیگر، شمیران تاریخی که در دورۀ قاجار به اراضی شمـال، شمال شرقی و شمال غربی بیرون از حصار و خندق تهران که تا دامنه‌های جنوبی البرز امتداد داشت و از غرب تا کلاک کرج و از شرق تا گردنۀ قوچک را در بر می‌گرفت، اطلاق می‌شد.

شهرستان شمیرانات

این شهرستان با حدود 111‘1 کمـ2 وسعت، حدود 9 / 5٪ از مسـاحت استـان تهران را دربرمی‌گیرد و از حیث وسعت در میان شهرستانهای 13گانۀ استان تهران رتبۀ هشتم را دارد (محمودیان، 66). این شهرستان از شمال به شهرستانهای آمل و نور در استان مازندران، از جنوب به شهرستان تهران، از شرق به شهرستان دماوند، و از غرب به شهرستان کرج در استان البرز محدود است (نک‌ : اطلس ... ، 95).
برپایۀ تقسیمات کشوری 1387 ش، شهرستان شمیرانات به مرکزیت تجریش متشکل از دو بخش به نامهای لواسانات به مرکزیت شهر لواسان، و رودبار قصران به مرکزیت شهر فشم؛ 3 دهستان به نامهای لواسان بزرگ، به مرکزیت آبادی لواسان بزرگ، لواسان کوچک به مرکزیت آبادی افجه، و رودبار قصران به مرکزیت آبادی حاجی‌آباد؛ 3 شهر به نامهای تجریش، لواسان و فشم؛ و 15 روستا ست ( نشریه ... ، بش‌ ؛ «درگاه ... »، بش‌ (.
افزون بر اینها بخشهایی از مناطق 2، 3 و 4 شهرداری تهران تابع فرمانداری شمیران است و شهر تجریش کـه از آن در تقسیمات کشوری به‌عنوان مرکز شهرستان شمیرانات یاد می‌شود، درواقع محله‌ای در منطقۀ 1 شهرداری تهران است که به‌سبب گسترش شهر تهران در دهه‌های اخیر، به این شهر متصل شده است و امروزه بخشی لاینفک از شهر تهران به شمار می‌آید (نک‌ : ه‌ د، تجریش).
در سرشماری 1385 ش، مرکز آمار ایران جمعیت شهرستان شمیران را 778‘ 37 تن اعلام نموده است؛ ایرادی که می‌توان بر این آمار وارد کرد، آن است که جمعیت منطقۀ 1 و بخشهایی از مناطق 2، 3 و 4 شهرداری تهران که تـابع فرمانداری شمیران‌اند، در شمار جمعیت شهرستان شمیران نیامده است. ازاین‌رو، با احتساب جمعیت منطقۀ 1 شهرداری تهران که در سرشماری 1385 ش، 962‘379 تن بوده است و نیز احتساب جمعیت بخشهایی از مناطق 2، 3 و 4 شهرداری تهران که تابع فرمانداری شمیران‌اند، می‌توان جمعیت شهرستان شمیران را در 1385 ش بیش از 000‘500 تن برآورد کرد.

جغرافیای طبیعی

شهرستان شمیران سرزمینی است کوهستانی که حدود 94٪ آن را کوههای بلند در بر گرفته است (محمودیان، 72). معروف‌ترین این کوهها کوه توچال با 932‘ 3 متر ارتفاع واقع در 10کیلومتری شمال غربی تجریش، و کلک‌چال با ارتفاع 330‘ 3 متر واقع در 6 کیلومتری شمال ‌شرقی تجریش است که از تفرجگاههای تهرانیان در روزهای پایانی هفته به شمار می‌آیند. نیز کوههای ولدربالدر (253‘4 متر)، خرسرک (234‘4 متر)، کلون‌بستک (210‘4 متر)، هردورود (208‘4 متر)، پالون ـ گردن (203‘4 متر)، خرتوئک (156‘4 متر) و خرس‌چال (130‘4 متر) از جملۀ کوههای بلند شهرستان شمیران‌اند ( فرهنگ ... کوهها ... ، 4 / 403، 406، 408، 409، 421، 430).
کوههای شمیران حاصل فعالیتهای کوه‌زایی البرز و چین‌خوردگیهای آن در طی ادوار مختلف زمین‌شناسی است. اندک منـاطق هموار شهرستان شمیران که حـدود 6٪ از اراضی آن را در بر می‌گیرد و عمدتاً در امتداد درۀ رودخانه‌های جاجرود و لار واقع‌اند، بر اثر فرسایش و آبرفتهای این دو رود پدید آمده‌اند. افزون بر این دشتهایی به‌نسبت کوچک و نیمه‌هموار در مناطق مرتفع این شهرستان وجود دارد که در عصر یخ‌بندان بر اثر فرسایش مداوم قطعات یخ بر بستر دره‌ها شکل گرفته‌اند؛ به این ترتیب که حرکت یخ‌رُفتها در عصر یخ‌بندان، کف دره‌ها را هموار کرده، و دیواره‌های دو طرف بستر آن را تا حد ممکن عقب رانده است، مانند دشت جانستون، دشت تلخاب و دشت هویج. به این دشتهای کوچک «دشتک» یا «دشته» نیز گفته می‌شود. در نزدیک بعضی از قله‌های بلند این ناحیه نیز دشتهایی کوچک وجود دارد که برای نامیدن آنها از پسوند «چال» استفاده می‌شود، مانند کلک‌چال، قزقون‌چال، پیازچال و پلنگ‌چال. دشتهای پایکوهی و کوهپایه‌های جنوب توچال هم از دیگر نقاط نسبتاً هموار شهرستان شمیران است.
این دشتها بر اثر انباشت و حمل مواد رسوبی و فعالیت آبهای روان، هموار شده‌اند. سبب به‌جای‌ماندن مواد و رسوبات در این نقاط، فعالیت گسلها و بازکردن بستر دره‌ها بوده است. به این ترتیب، دشتها و گودیهایی هم بر اثر فعالیتهای تکتونیکی (زمین‌ساختی) و فرسایش آبهای روان شکل گرفته‌اند، مانند دشت لواسان، دشت سبو، دشت امامه، دشت آهار و دامنه‌های جنوبی کوه توچال.از مشخصات بارز ایـن قبیل دشتها وجـود یک خط گسل در امتداد آنها ست، به‌طوری‌که امتداد گسل مشاـ فشم، دره‌های باز و دشتهای لواسان و امامه را به‌وجود آورده است و دشت سبو نیز در محل جداشدن این خط گسل از تراست شمال تهران قرار دارد. همچنین دامنه‌های جنوبی کوه توچال که کوهپایۀ آن در حال حاضر منطقۀ مسکونی شهرستان شمیران در شمال تهران است، به‌وسیلۀ گسل نیاوران و تراست شمال تهران مشخص می‌شود و شماری گسلهای فرعی نیز در امتداد آن وجود دارد (نک‌ : محمودیان، 72).