صاحبقرانیه

نویسنده (ها) : سیما طایفه - شیده لالمی

آخرین بروز رسانی : جمعه 6 تیر 1399

صاحبقرانیه \ sāheb-qe(a)rāniy(yy)e \ ، کاخ ییلاقی شاهان قاجار به‌ویژه ناصرالدین شاه، محل امضای فرمان مشروطیت و دفتر کار محمدرضا شاه پهلوی، که در حال حاضر به موزه تبدیل شده است.

کاخ صاحبقرانیه به مساحت 060‘2 مـ2 واقع در باغ ـ موزۀ نیاوران، از بناهای شاخص تهرانِ سدۀ 13 ق است که در دو طبقه ساخته شده، و عمارتی قاجاری با تلفیقی از معماری ایرانی و اروپایی است. این کاخ که بیش از یک قرن و نیم قدمت دارد، در 1334 ش در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و در سالهایی که از عمر آن گذشته، پیوسته در تغییر و تحول بوده است.
کاخ صاحبقرانیه از ابتدای شکل‌گیری تاکنون، 9 دوره تغییر و تحول به خود دیده است. نخستین دوره (پیش از 1212 ق)، که در آن سالها محدودۀ کاخ صاحبقرانیه جزئی از زمینهای اطراف روستای نیاوران بوده است؛ مرحلۀ دوم (از 1212 تا 1250 ق و از 1250 تا 1264 ق)، در دورۀ فتحعلی شاه قاجار که باغ سلطنتی نیاوران شکل گرفت و عمارتی در آن بنا شد و پس از او محمد شاه قاجار به عمارت اولیه سروسامانی داد؛ دورۀ سوم (از 1264 تا 1296 ق)، که عمارت دورۀ فتحعلی شاه تخریب، و به جای آن کاخ جدیدی ساخته شد؛ دورۀ چهارم (از 1297 تا 1324 ق)، که قصر صاحبقرانیه به دستور ناصرالدین شاه و توسط یحیى خان مشیرالدوله بنا شد و گمان بر این است که این قصر جایگزین کاخ پیشین شده باشد؛ دورۀ پنجم (1343 ق)، یعنی دورۀ سلطنت احمد شاه قاجار که کاخ صاحبقرانیه چندان مورد توجه نبود و دوران رکود را می‌گذراند؛ دورۀ ششم (از 1300 تا 1320 ش)، که پس از یک دوره رکود، کاخ صاحبقرانیه برای برگزاری جشن عروسی محمدرضا شاه با فوزیه آماده، و تغییراتی در آن داده شد؛ دورۀ هفتم (از 1320 تا ح 1350 ش)، که کاخ مدتی در اختیار دولت قرار گرفت و از 1346 ش به بعد که خانوادۀ سلطنتی برای اقامت به نیاوران نقل مکان کردند، کاخ صاحبقرانیه هم به دفتر کار محمدرضا شاه پهلوی بدل شد؛ دورۀ هشتم (از 1350 تا 1357 ش)، که کاخ صاحبقرانیه به‌طور گسترده تغییر کرد و ساختمان آن به شکل کنونی درآمد؛ دورۀ نهم (از انقلاب اسلامی 1357 ش تاکنون)، که درهای کاخ صاحبقرانیه از آن زمان تا 1374 ش به روی مردم بسته بود. هرچند این بنا در اختیار نهادهای دولتی قرار داشت، اما سرانجام در اردیبهشت 1377، پس از یک دوره مرمت، به کاخ ـ موزه بدل، و افتتاح شد.
در دورۀ فتحعلی شاه قاجار بناهایی در تهران و بیرون از حصار آن ساخته شد. تاریخ بخشی از بناهای موجود در مجموعه‌ای که امروزه کاخ ـ موزۀ نیاوران نامیده شده است هم به آن دوران بازمی‌گردد (شهیدی، 51). نخستین کاخی که در باغ برپا شد، به عهد فتحعلی شاه قاجار بازمی‌گردد. فتحعلی شاه که گاه‌وبیگاه به هنگام فصل گرما برای ییلاق و شکار به شمیران می‌رفت، دستور داد تا در نیاوران عمارتی ییلاقی برپا دارند. این عمارت محدود به یک «بالاخانۀ مختصر و دو جنبین» (احتمالاً دو اتاق جانبی) بود که در دورۀ محمدعلی شاه، قدری بر آن افزوده بودند (اعتمادالسلطنه، مرآة ... ، 4 / 2307، المآثر ... ، 1 / 84- 85).
ناصرالدین شاه که علاقه‌ای به اقامت در کاخ ییلاقی محمدیه در اسدآباد، واقع در زمینهای شمال غربی تجریش نداشت و آنجا را به‌سبب مرگ پدرش در آن، بدشگون می‌دانست، به ایشیک آقاسی، رئیس تشریفات وقت دستور داد در منطقه‌ای خوش‌آب‌وهوا در شمیران، ییلاقی مناسب‌تر پیدا کند؛ انتخاب او که با استقبال شاه نیز مواجه شد، ییلاق نیاوران بود.

ناصرالدین شاه حاج علی خان حاجب‌الدوله (پدر محمدحسن خان اعتمادالسلطنه) را مأمور ساختن عمارتی عالی در نیاوران کرد. این قصر به‌سبب اشراف و دید کامل شاه‌نشین آن بر تهران و مناظر پایین‌دست، «جهان‌نما» نامیده شد؛ گرچه در متون تاریخی گاهی از آن با عنوان قصر و یا عمارت نیاوران نیز یاد کرده‌اند (همان، 1 / 84، مرآة، 4 / 2307، 2391-2392).
زمان ساخت این عمارت در باغ نیاوران با تفاوت، در منابع تاریخی ثبت شده است؛ چنان‌که به نوشتۀ اعتمادالسلطنه، ناصرالدین شاه در 1268 ق دستور ساخت قصری جدید را صادر کرد، اما روزنامه‌های آن زمان در 1267 ق مطالبی نوشته‌اند که نشان می‌دهد زمان آغاز تغییر و تحولات در این باغ در دورۀ ناصری به پیش از آن تاریخ بازمی‌گردد. از آن جمله روزنامۀ وقایع اتفاقیه در سومین سال سلطنت ناصرالدین شاه نوشته است: «عمارت پادشاهی که در نیاوران می‌سازند بنا بود که امسال ]1267 ق[ تمام شود، اما چون این عمارت جدید است و شالوده و بنیادش را تازه گذاشته‌اند و باید پایه‌های عمارت نشست خود را بکند و بعد از آن طاق و سقف آن ساخته شود، گویا در این فصل تابستان و پاییز مشکل باشد ... عمارت را بسیار خوش‌طرح و باصفا ساخته‌اند و وقتی که تمام بشود، لایق نشیمن اعلیٰحضرت پادشاه باشد و به‌جهت مکانش که در جای باصفای خوب افتاده است، بسیار مطبوع و دل‌نشین و به‌حسب طراوت اشجار و عذوبت انهار، به خرمی سبزه و جویبار و چشم‌انداز آن از سایر عمارات امتیاز کلی به هم خواهد رساند» (مختاری، 30-31، به نقل از روزنامۀ وقایع اتفاقیه).
رضاقلی خان هدایت کیفیت بنا را به‌صورت عمارتی شاهانه مشتمل بر شاه‌نشین، حوض‌خانه، حمام و خلوت وصف کرده است. همچنین او از 3 حوض مرمر فواره‌دار در طبقۀ فوقانی عمارت یاد کرده است (10 / 814). گویا عمارت جهان‌نما مورد پسند ناصرالدین شاه نبوده است، زیرا در 1297 ق، دستور داد تا عمارتی دیگر در باغ نیاوران ساخته شود. دستور ساخت عمارت جدید به یحیى خان مشیرالدوله، وزیر بنایی وقت داده شد. او نیز ساخت عمارت را مطابق طرح ساختمانهای اروپایی شروع کرد و یک سال بعد، در 1298 ق، ساخت آن را به پایان رساند (شرف، 3). عمارت جدید به تبعیت از عنوان «صاحبقران» که لقب محبوب ناصرالدین شاه بود، «صاحبقرانیه» نام گرفت. دربارۀ سبب این نام‌گذاری گفته می‌شود که ناصرالدین شاه پس از 30 سال از گذشت سلطنتش، خود را صاحبقران نامید و این عمارت نیز به‌سبب احداث در دهۀ سوم سلطنت وی، بدین نام خوانده شد (اعتمادالسطنه، المآثر، همانجا).
از این تاریخ به بعد، از نام جهان‌نما در متون تاریخی خبری نیست. از نوشتۀ اعتمادالسلطنه چنین برمی‌آید که عمارت جهان‌نما تخریب، و کاخ جدید جایگزین آن شده است (نک‌ : همان، 1 / 84-85). از همین زمان بود که نیاوران هم رو به گسترش نهاد و به دستور ناصرالدین شاه در این روستا راسته‌بازاری مشتمل بر چندین باب دکان ساخته شد، و از آنجا که شاه توجه خاصی به برگزاری مراسم سوگواری امام حسین (ع) داشت، در 1273 ق دستور داد که تکیه‌ای در جنب کاخ صاحبقرانیه برپا سازند تا در سالهایی که ماه محرم به تابستان می‌افتاد و او در ییلاقات شمیران به سر می‌برد، مجبور به رفتن به تهران نباشد (معتمدی، 318).
در آماده‌سازی فضاهای داخلی صاحبقرانیه از انواع مبل و اسباب و اشیاء نفیس و مرغوب استفاده شده بود (شرف، همانجا). به‌جز فرشهای ایرانی و پارچه‌های زربفت و گل‌دوزی‌شده و آثار هنری برجستۀ نقاشانی چون محمد خان ملک‌الشعرا، عمدۀ اثاثیۀ کاخ صاحبقرانیه ازجمله چلچراغهای ظریف بلورین، گلدانهای چینی و دیگر وسایل، از خارج و عمدتاً از فرانسه و روسیه خریداری شده بود. پیانوی بسیار بزرگ کاخ را نیز از راه دریای خزر و جاده‌های کوهستانی البرز با شتر حمل کرده بودند تا به این کاخ رسانند. بخشی از وسایل خریداری‌شده به هنگام حمل‌ونقل از بین رفت و یا مفقود شد. در 16 سال پایانی سلطنت ناصرالدین شاه، این کاخ اقامتگاه اصلی او در فصل گرما به شمار می‌آمد و بسیار مورد علاقۀ وی بود (ویلبر، 178، 181؛ مختاری، 51).
اقامتهای طولانی ناصرالدین شاه در این کاخ به گونه‌ای بود که در 1274 ق دستور داد یک دستگاه تلگراف در کاخ نصب شود. علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه، عموی ناصرالدین شاه که متصدی تلگراف بود، این دستگاه را نصب کرد و بدین ترتیب، نخستین مخابرۀ تلگرافی از قصر سلطنتی در ارگ به کاخ صاحبقرانیه با تشریفات خاص انجام گرفت. ناصرالدین شاه آن شب در نیاوران ماند و آتش‌بازی و چراغانی و جشن مفصلی در آنجا برگزار شد و اعتضادالسلطنه نشان افتخار گرفت (بلاغی، 1 / 82). ظاهراً آخرین اقدام ناصرالدین شاه در کاخ صاحبقرانیه، آینه‌کاری تالار معروف به آینه است که دو سال پیش از کشته‌شدنش انجام شده است (معتمدی، همانجا؛ نیز نک‌ : اعتمادالسلطنه، روزنامه ... ، 1032).
در مجموعۀ نوشتارها و سفرنامه‌های باقی‌مانده از اروپاییانی که در دوران قاجار به ایران سفر کرده‌اند و یا مدتی در دربار رفت‌وآمد داشته‌اند، از کاخ صاحبقرانیه و مجموعۀ ییلاقی نیاوران به‌عنوان یکی از زیباترین کاخهای سلطنتی ایران یاد کرده‌اند که در منطقه‌ای خوش‌آب‌وهوا قرار داشته است. به نوشتۀ فووریه، طبیب مخصوص ناصرالدین شاه، اندرون صاحبقرانیه یکی از بهترین اندرونهای سلطنتی آن دوران بود و ظاهراً اهل حرم شاه در آنجا راحت‌تر و خوش‌تر از دیگر اندرونها بودند. ناصرالدین شاه در زمان اقامت تابستانی در صاحبقرانیه بیشتر وقت خود را در زیرزمین خنک عمارت که زیر تالار بزرگ کاخ قرار دارد، می‌گذارند و از تالار بزرگ کاخ بیشتر برای پذیراییهای رسمی و سلامهای عید استفاده می‌کرد. بالاتر از کاخ صاحبقرانیه حدود 40 عمارت جداگانه که هریک 3 اتاق داشت، برای زنان حرم ساخته شده بود. جدا از این بناها در سمت راست قصر، بنایی مجزا برای امینه اقدس، و سمت چپ آن عمارتی برای انیس‌الدوله ساخته شده بود. این دو بنا توسط دیواری، از محل سکونت دیگر زنان حرم‌سرا جدا می‌شد (ص 163-165). همچنین در آن زمان، اطراف قصر صاحبقرانیه دو عمارت ساده با تعداد زیادی اتاق قرار داشت که توسط عمارتی با ارتفاع کمتر به یکدیگر متصل می‌شدند.
پس از ناصرالدین شاه، کاخ صاحبقرانیه مورد استفادۀ جانشینان او نیز بود. مظفرالدین شاه حرم‌سراها را محدود، و بخشی از آنها را تخریب کرد. مهم‌ترین رویدادی که در زمان او در کاخ صاحبقرانیه رخ داد، صدور فرمان مشروطه بود که مظفرالدین شاه آن را در این کاخ امضا کرد.
در دورۀ احمد شاه قاجار، کاخ صاحبقرانیه رونق چندانی نداشت. به دستور او عمارتی کوچک در ضلع شمالی باغ سلطنتی نیاوران ساخته شد که اکنون به کوشک احمدشاهی معروف است. با انقراض دودمان قاجار در ایران و آغاز سلطنت پهلوی، کاخ صاحبقرانیه دورۀ دیگری از تغییر و تحولات را از سر گذراند.
در دورۀ رضا شاه از کاخ صاحبقرانیه برای پذیرایی از سران کشورهای دیگر استفاده می‌شد (مختاری، 34) که ازجملۀ آنها می‌توان به ملک عبدالله، پادشاه اردن اشاره کرد (معتمدی، 321؛ نیز نک‌ : جلوه، 29). این کاخ تا 1317 ش به همان صورت زمان ناصرالدین شاه باقی بود (معتمدی، 319). مهم‌ترین اتفاق در روزشمار رویدادهای کاخ صاحبقرانیه در این دوره به مراسم عروسی فوزیه در 1318 ش مربوط است که قرار بود در همین کاخ برپا شود. رضا شاه برای برگزاری این مراسم دستور تغییرات و تعمیراتی را در بنا صادر کرد و به مدت 8 ماه در 1317 ش، معماران، نقاشان و نجاران زیادی در این کاخ مشغول به کار بودند و تغییرات بسیاری در آن صورت گرفت. از آن جمله، بخشی از دیـوار میـان دیـوان‌خانه و حرم‌سرا ــ که به دستـور مظفـرالدین شاه کشیـده شده بـود ــ و چنـدین عمارت پیرامونی کاخ تخریب شدند. مبلمان و چیدمان داخلی کاخ هم تغییر کرد؛ حتى تعدادی از فرشهای گران‌بهای کاخ گلستان هم به این کاخ انتقال داده شد و چون کارها به پایان رسید، رضاشاه شخصاً به آنجا سرکشی کرد و همه‌چیز را پسندید، اما بااین‌همه، جشن عروسی به‌سبب سرمای هوا در این کاخ برگزار نشد (همانجا؛ مجموعۀ بروشور ... ، بش‌ ).