صالح، امام زاده

نویسنده (ها) : حمیدرضا حسینی

آخرین بروز رسانی : جمعه 6 تیر 1399

صالح، امامزاده \ emām-zāde sāleh \ ، امامزاده‌ای مدفون در محلۀ تجریش واقع در محدودۀ منطقۀ 1 شهرداری تهران. امامزاده صالح را فرزند امام موسى کاظم (ع) دانسته‌اند و برای او 8 پسر به نامهای محمود، بدرالدین، صدرالدین، قدرالدین، یوسف، حمزه، قوام‌الدین و کریم‌الدین برشمرده‌اند (بحر الانساب، 60؛ کنزالانساب، 59). اما نسب او مورد اختلاف است و از زندگی‌اش آگاهی چندانی در دست نیست.

در کتابهای متقدم انساب مانند عمدة الطالب فی انساب آل ابی طالب در ذکر فرزندان امام موسى کاظم (ع)، نامی از صالح برده نشده است (نک‌ : ابن‌عنبه، 197). محمدعلی روضاتی این فرضیه را مطرح ساخته است که شاید او همان محمد بن موسی الکاظم (ع) باشد؛ زیرا «عابد» و «صالح» از صفات محمد بن موسى بوده است (ص 5). اما محمد، برادر تنی احمد بن موسى معروف به شاه‌چراغ است و هر دو در شیراز به خاک سپرده شده‌اند (فیض، 45).
در جامع الانساب، به طور ضمنی «صالح» لقب حسن بن موسی الکاظم (ع) دانسته، و گفته شده است که در کتابهای انساب از ورود حسن بن موسى به ری چیزی نوشته نشده است؛ اما دو حسن ملقب به صالح جزو واردشدگان به ری بوده‌اند: یکی «حسن الصالح بن محمد بن احمد بن حسن بن حسین بن علی بن حسن بن عمر بن امام زین‌العابدین»، و دیگری «حسن الصالح بن حسین بن عیسی بن یحیی بن حسین بن امام زین‌العابدین»؛ و امامزاده صالحِ مدفون در تجریش احتمالاً یکی از این دو تن است (احمدی، 44-45).
در زیارت‌نامۀ امامزاده صالح، او از فرزندان امام موسى کاظم (ع) دانسته شده، و همچنین در تمامی کتیبه‌های بقعه نیز از او با همین عنوان یاد شده است (حبیبی، 233- 239).
قائلان به انتساب امامزاده صالح به امام موسى کاظم (ع) در شرح چگونگی ورود وی به ری آورده‌اند که پس از ولایتعهدی امام رضا (ع)، عده‌ای از برادران ایشان شامل فرضعلی، حسن، خواجه احمد، موسى، سراوین، عبدالله، محمود، نوح، یوسف، سام، صالح، محمد، باقر، عقیل، احمدرضا، اسماعیل، جعفر، ابراهیم و ابوالجواد از بغداد رو به خراسان آوردند. چون به رودخانۀ «کره‌رود» در ساوجبلاغ رسیدند، با کسانی که در تعقیبشان بودند، درگیر شدند. از این عده حسن بن موسى به قتل رسید، عده‌ای نیز جراحت برداشتند و چون شب فرا رسیده بود، در اطراف پراکنده شدند. صالح بن موسى به شمیران آمد و در تجریش به قتل رسید ( کنز الانساب، 65).

پیشینه و معماری

جدا از اختلافهایی که دربارۀ نسب و زندگی امامزاده صالح وجود دارد، بقعۀ این امامزاده در جنوب شرقی میدان تجریش، مهم‌ترین جایگاه مذهبی شمیران است. از پیشینۀ تاریخی این بقعه و وضع ساختمان آن تا پیش از دوران قاجار اطلاع زیادی در دست نیست.
ستوده از کتیبه‌ای با تاریخ 700 ق / 1301 م یاد می‌کند که در مدخل ساختمان امامزاده نصب بوده، و هنگام تعمیرات و تغییر مدخل از میان رفته است، اما زمان این تعمیرات را ذکر نمی‌کند (1 / 261). مصطفوی با ملاحظۀ شیوۀ ساختمان و پوشش آن چنین نتیجه گرفته که بنای امامزاده صالح متعلق به سده‌های 7 یا 8 ق / 13 یا 14 م است و در اصل بنای چهارگوشی با مقطع 5 / 6 در 5 / 6 متـر بـوده است. او سنگهای مزار کف حرم را ــ که چندی پیش در تجدید فرش حرم کَنده شد و در صحن امامزاده به کار رفت ــ نشانۀ دیگری از تعلق بنا به سده‌های 7- 8 ق می‌داند (1 / 237). ظاهراً اشارۀ مصطفوی به تعمیراتی است که در دهۀ 1320 ش به انجام رسید (ستوده، همانجا). میری نیز با انجام برخی تحقیقات میدانی در محدودۀ گنبدخانۀ امامزاده صالح به نتیجۀ مشابهی رسیده است (مصاحبه ... ).
با این وصف، گمان می‌رود که تا پیش از دورۀ قاجار، بقعۀ امامزاده صالح بنای چهارگوش و منفردی میان یک عرصۀ وسیع بود. این عرصه چنار قدیمی و معروف امامزاده صالح و قنات مجاور آن را نیز در بر می‌گرفت (همان).
از دورۀ قاجار، بقعۀ امامزاده صالح گسترش یافت. شجاع‌السلطنه، پسر فتحعلی شاه قاجار، حمام و مسجدی را در شمال بقعه وقف امامزاده صالح کرد (ستوده، همانجا). در همین زمان، صحن شمالی امامزاده حد فاصل بقعه و مسجد شکل گرفت. موقوفات شجاع‌السلطنه، زمینهای کشاورزی در جعفرآباد دربند را نیز شامل می‌شد.

هلاگوخان، ملقب به بهادرخان، دیگر فرزند فتحعلی شاه داخل حرم را با نقاشیهای دیواری و مقرنس‌کاری تزیین کرد، گنبد را با کاشی پوشاند و ایوان شمالی بقعه را بنا کرد. کتیبه‌ای که از 1210 ق / 1795 م در ورودی حرم امامزاده صالح نصب بود و اینک از میان رفته است، نام هلاکوخان و سال 1210 ق را دربر داشت. همچنین حسین‌قلی خان قاجار، برادر فتحعلی شاه، قالی بزرگی را وقف امامزاده صالح کرد که 4 طرف حرم را یکپارچه فرش می‌کرد و دو بیت از صبای کاشانی در ذکر نام بانی و ماده‌تاریخ وقف، بر آن نقش بسته بود (مصطفوی، 1 / 238).
از دیگر تغییراتی که در دورۀ قاجار در امامزاده صالح ایجاد شد، وقف ضریحی بود که از 3 طرف شمالی و شرقی و غربی نقره‌ای، و از سمت جنوب، چوبی بود. این ضریح را از موقوفات میرزا سعید خان انصاری، وزیر امورخارجۀ دوران ناصری دانسته‌اند (تحقیقات ... ). اکنون اثری از این ضریح در دست نیست و ضریح فعلی تاریخ «ذیحجۀ 1397 / نوامبر 1977» را در بر دارد (حبیبی، 239).
معیرالممالک نیز ساعتی را وقف امامزاده کرد که توسط استاد قربان معمار در مجاورت گنبد نصب شد (مصطفوی، 1 / 237). عکسهای باقی‌مانده از دورۀ قاجار، این ساعت را با سازۀ چوبی برج‌مانندش در حد فاصل گنبد و ایوان شمالی بقعه، روبه‌روی چنار بزرگ نشان می‌دهد (ستوده، 2 / 949، تصویر 60). اما در تصویر دیگری که در 1326 ش / 1947 م از همان زاویه گرفته شده است، اثری از این ساعت دیده نمی‌شود (همو، 2 / 948، تصویر 59).
در دورۀ پهلـوی در چنـد نـوبـت ــ کـه آخـرینـش در 1355 ش / 1976 م بـود ــ تغییـرات قابل‌تـوجهی در امامزاده صالح به وجود آمد. احداث سرویسهای بهداشتی، احداث سالن اجتماعات برای مراسم سوگواری و برپا کردن سفره‌های نذری، افزودن ایوان شمالی به فضای داخل حرم و ساخت ایوان جدید، و تجدید کاشی‌کاری گنبد ازجملۀ این تغییرات بود (حبیبی، 234).
پس از انقلاب تا مرداد 1366 / اوت 1987 که جاری شدن سیل به ساختمان امامزاده صالح آسیب رساند، تغییرات قابل‌توجهی در وضعیت بنا به وجود نیامد. اما پس از 1366 ش خانه‌های واقع در ضلع غربی، شرقی و جنوبی امامزاده خریداری و تخریب شدند تا هم‌زمان با افزایش شمار زائران، فضای مورد استفادۀ آنان گسترده شود. بیشترین گسترش از سمت غرب روی داد که با تخریب مقبره‌های واقع در این بخش ازجمله مقبرۀ خاندان پیرنیا همراه بود. بدین ترتیب، بقعۀ امامزاده صالح از جانب غرب به پارکینگ و پایانۀ مسافری مجاور رودخانه متصل شد و اصلی‌ترین دسترسی آن در ضلع غربی قرار گرفت (تحقیقات).
ساخت ایوانهای غربی و جنوبی، تسطیح و هم‌طراز ـ کردن صحنهای مختلف، گسترش شبستان جنوبی در دو طبقه، ساخت سرویسهای بهداشتی جدید، ایجاد کتابخانه، آشپزخانه و بهداری و قطع کامل چنار کهن‌سال امامزاده از دیگر اقداماتی است که پس از انقلاب صورت گرفت (همان). این چنار به سبب خشکیدن قناتی که از آن سیراب می‌شد، به‌تدریج خشکید (حبیبی، همانجا). اما مجدداً از تنۀ اصلی جوانه زد. قطع کامل چنار امامزاده صالح با اعتراض رسانه‌ها و افکار عمومی روبه‌رو شد (نک‌ : ه‌ د، امامزاده صالح، چنار).
در دهۀ 1380 ش / 2000 م، بار دیگر تولیت امامزاده صالح دست به تغییرات گسترده در ساختمان این بنا زد که به‌ویژه به سبب ساخت یک گنبد رفیع بتونی روی گنبد قدیمی و ساخت مناره‌های بلند در ضلع غربی با اعتراض سازمان میراث فرهنگی کشور روبه‌رو شد (صرفی، 20). طی این تغییرات، ساختمان امامزاده به صورت یک بنای سه‌ایوانی درآمد. درون گنبدخانه و شبستان شمالی، تنها بخشهایی‌اند که فضای قدیمی خود را تا حدودی حفظ کرده‌اند (حبیبی، 239).
امامزاده صالح دارای موقوفاتی است که غیر از اماکن عمومی مانند گرمابه و مسجد، غالباً شامل دکان، مزرعه و باغ در محدودۀ شمیران است (ستوده، 1 / 266-267).
ادارۀ امور امامزاده صالح برعهدۀ هیئت امنایی است که با تأیید سازمان حج و اوقاف و امور خیریه شکل گرفته است. تصمیمات هیئت امنا از سوی مدیر اجرایی مجموعه پیگیری می‌شود و بخشهایی که تحت مدیریت اجرایی قرار دارند، عبارت‌اند از: امور اداری (با زیرمجموعه‌های انتظامات آقایان، انتظامات خانمها، امداد پزشکی، کتابخانه، تأسیسات، خدمات و واحد عمران)، امور مالی (با زیرمجموعه‌های جمع‌آوری نذورات، تحصیلداری و کلیدداری، حسابداری، واحد پیگیری خرید املاک)، اجرائیات حرم، امور فرهنگی و تبلیغات (با زیرمجموعۀ فروشگاه کتاب و نوار)، و روابط عمومی (تحقیقات).

دفن‌شدگان

در گذشته، بقعۀ امامزاده صالح محل دفن اموات بود و مقابری نیز در صحن آن وجود داشت. اما پس از انقلاب این مقابر خراب شدند و آثار قبور ــ مگـر شمـار کمی از آنهـا ــ از میـان رفت (ستوده، 1 / 270). مشهورترین کسانی که در امامزاده صالح به خاک سپرده شده‌اند و اکنون نشانی از مزارشان باقی نمانده است، عبارت‌اند از:
1. صاحب خانم (د 1210 ق / 1795 م)، دختر عباس‌میرزا نایب‌السلطنۀ فتحعلی شاه.
2. نصرالله پیرنیا (مشیرالدوله) (د 1286 ش / 1907 م)، وزیر امور خارجه در دورۀ مظفری و نخستین رئیس‌الوزرای ایران پس از برقراری مشروطه.
3. حسن پیرنیا (مشیرالدوله) فرزند نصرالله (د 1314 ش / 1935 م)، رئیس الوزرای کابینه‌های بیست‌ودوم، سی‌وسوم، چهلم و چهل‌و‌سوم مشروطه در دوران احمدشاه قاجار.
4. حسین پیرنیا (مؤتمن‌الملک)، فرزند نصرالله (د 1326 ش / 1947 م)، رئیس مجلس شورای ملی در دوره‌های دوم تا هفتم.
5. محمدولی تنکابنی (سپهسالار اعظم)، از فاتحان تهران در دوران سلطنت محمدعلی شاه قاجار و رئیس ـ الوزرای کابینه‌های سیزدهم، چهاردهم و بیست‌وششم مشروطه.
6. احمد تدین، رئیس مجلس شورای ملی در اواخر دورۀ پنجم و دورۀ ششم.
افزون بر این، آرامگاه برخی دیگر از رجال دورۀ قاجار و پهلوی نیز در امامزاده صالح بوده است (همو، 1 / 270-275؛ دولتها ... ، 5، 6، 53، 55، 85، 96، 109، 126، 132؛ بامداد، 1 / 388- 389؛ عاقلی، 1 / 494-496؛ تحقیقات).
بنابر آماری که در 1365 ش / 1986 م از سوی هیئت امنای امامزاده صالح در اختیار ستوده قرارگرفته‌است، مجموعـاً 239 نفر ــ ازجملـه افـراد مـورد اشـاره ــ در قسمتهای مختلف صحن امامزاده صالح دفن شده‌اند (ستوده، همانجا). در دهه‌های اخیر دفن مردگان در صحن امامزاده صالح متوقف شده، اما پس از انقلاب موارد معدودی از خاک‌سپاری افراد روحانی در این مکان وجود داشته است (حبیبی، 242).
زیارت امامزاده صالح تابع روال خاصی نیست و زمان خاصی نیز برای آن در نظر گرفته نشده است. از میان نذورات غیرنقدی که به این امامزاده ارزانی می‌شود، نذر نمک، آش و نان و پنیر و سبزی شایع‌تر است و معمولاً این نوع نذر اختصاص به بانوان دارد (همو، 241).

مآخذ

ابن‌عنبه، احمد، عمدة الطالب، به کوشش محمدحسن آل طالقانی، نجف، 1380 ق / 1961 م؛ احمدی، ابراهیم، جامع الانساب فی قبور الاولاد الاطهار، تهران، 1378 ق؛ بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران، 1347 ش؛ بحر الانساب، منسوب به امام جعفر صادق (ع)، ترجمۀ سید مرتضى، تهران، اسلامیه؛ تحقیقات میدانی مؤلف؛ حبیبی، حسن، امامزاده‌ها و تربت برخی از پاکان و نیکان، تهران، 1388 ش؛ دولتهای ایران از میرزا نصرالله خان مشیرالدوله تا میرحسین موسوی، ادارۀ کل آرشیو، اسناد و مورۀ دفتر رئیس‌جمهور، تهران، 1378 ش؛ روضاتی، محمدعلی، جامع ‌الانساب، اصفهان، 1335 ش؛ ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، تهران، 1374 ش؛ صرفی، طاهره، «بررسی نحوۀ تعامل سازمانهای اوقاف و میراث فرهنگی»، ایران، تهران، 1382 ش، س 9، شم‌ 681‘2؛ عاقلی، باقر، شرح حال رجال ایران، تهران، 1347 ش؛ فیض، عباس، بدر فروزان، قم، 1324 ش؛ کنز الانساب، بمبئی، 1302 ق؛ مصطفوی، محمدتقی، آثار تاریخی تهران، به کوشش هاشم محدث، تهران، 1361 ش؛ میری، حسن (مدیر طرح بازسازی بقعۀ امامزاده صالح پس از 1366 ش)، مصاحبه با مؤلف.

حمیدرضا حسینی