صفویه، بازار

نویسنده (ها) : علی محمد مرادیان منفرد

آخرین بروز رسانی : جمعه 6 تیر 1399

صفویه، بازار \ bāzār-e safaviy(yy)e \ ، از مراکز خرید قدیمی و معروف شمیران، واقع در خیابان ولیعصر، روبه‌روی بوستان ملت.
بازار صفویه در 1347 ش در زمینی به مساحت 500 مـ2 بنا گردید. زمین آن بخشی از املاک فردی به نام پیرایش در منطقۀ خرگوش‌دره بود که اراضی آن به وسعت 100 هزار مـ2، از روبه‌روی پارک شاهنشاهی (پارک ملت کنونی) تا بلوار جردن (آفریقای کنونی) را در بر می‌گرفت. پیرایش صاحب فروشگاه بزرگ پیرایش واقع در خیابان لاله‌زار بود که با احداث ساختمان اولیۀ این بازار که یک سالن 000‘2مترمربعی بود، قصد تأسیس شعبۀ دیگری از آن فروشگاه را داشت. کم‌جمعیتی منطقه و فقدان امنیت در آن مناطق که هنوز نوبنیاد بودند، در آن سالها موجب تردید پیرایش در اجرای این کار شد.
در 1350 ش، شخصی به نام محمدتقی نیلی، 3 دانگ زمین مذکور را خریداری کرد. پیرایش و نیلی تصمیم به احداث یک مرکز خرید با طراحی ویژه گرفتند. این دو به همراه مهندس دلپذیر که مجری طرح بود، طی سفری به اصفهان بازارهای تاریخی این شهر را مورد بررسی قرار دادند و سرانجام طرح بازارچۀ بلند اصفهان را برای اجرا در تهران برگزیدند. بازارچۀ بلند اصفهان از بناهای دورۀ صفوی است.
بنایی که پیرایش احداث کرده بود، یک سالن سادۀ مربع‌شکل بزرگ بود. این سالن ساده با وسعت 000‘2 مـ2 هیچ‌گونه مغازه و تزیینی نداشت. مهندس دلپذیر در این سالن 64 غرفۀ 15 تا 20مترمربعی، با رعایت ترکیب غرفه‌های ایرانی ساخت. غرفه‌ها به وجهی قرار گرفته‌اند که یک راهرو دورتادور سالن و یک چهارراه در وسط، محل عبور و مرور خریداران را تشکیل می‌دهد.
داخل غرفه‌ها، دیوارها و سقفهای معابر به سبک معماری دورۀ صفویه با کاشی‌کاری معرق طراحی شده است که با طرحهای اسلیمی، آینه‌کاری در سقفها و گچ‌بری تزیین و نقاشی شده‌اند. به غیر از گچ‌بریها ــ که به صورت مربعهای پیش‌ساخته نصب شده‌اند ــ دیگر تزیینات بنا، اثر هنرمندان کاشی‌کار و آینه‌کار اصفهانی است. در وسط چهارراهی که راهروهای بازار را به هم پیوند می‌دهد، یک حوض نیم‌کرۀ سنگی با کنده‌کاریهای سطحی قرار گرفته که یک فواره در وسط آن نصب شده است. کنده‌کاریهای بدنۀ این حوض همچون کاشیهای دورۀ صفوی طرحهای اسلیمی دارد. در سالها پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، بر روی سقف این چهارراه، تصاویر چند تن از پادشاهان ایران ازجمله رضا شاه پهلوی کشیده شده بود؛ اما این تصاویر پس از 1357 ش با آینه‌کاری پوشانیده شد.

حدفاصل هر غرفه کاشی‌کاریهایی بـا تصویر الهام ـ گرفته‌شده از اشعار حافظ شیرازی نصب شده‌اند. در و پنجره‌های غرفه‌ها چوبی است و با رعایت سبک حجره‌های بازارهای ایرانی چهره‌ای سنتی به بازار بخشیده است. شایان ذکر است تنظیم دمای داخلی بازار صفویه از طریق دستگاههای فن‌کوئل تأمین می‌شود، دستگاهی که در زمان احداث بازار سیستمی پیشرفته به حساب می‌آمده است.
از ضلع شمالی بازار توسط پلکان می‌توان به طبقۀ دوم راه یافت. پله‌ها تا پاگرد عریض‌تر است و سپس از دو سوی پاگرد، کم‌عرض‌تر می‌شود. مساحت کلی این طبقه 200 مـ2، و شامل دو فروشگاه 100مترمربعی است. پله‌هایی نیز در ضلع شرقی بازار با همان ترکیب پله‌های ضلع شمالی قرار دارد که به طبقۀ زیرزمین ختم می‌شود. در زیرزمین این بازار هم اکنون (1389 ش) یک باب فروشگاه صنایع دستی و یک سالن غذاخوری وجود دارد.
نمای بیرونی و سردر به سبک معماری دورۀ صفوی است با طاق‌نما و کاشی‌کاریهای معرق. سردر بازار دارای ارتفاعی بلندتر از بقیۀ ساختمان است و در وسط آن کتیبه‌ای کاشی‌کاری نصب شده با این مضمون که در 1350 ش (سال کورش کبیر) بازار صفویه بنا گردیده است. البته این کتیبه از زمان پیروزی انقلاب اسلامی با رنگی لاجوردی پوشانیده شده است.
در ضلع جنوب غربی بازار صفویه یک پارکینگ زیرزمینی قرار دارد که ظرفیت تقریبی آن 60 خودرو است. در این پارکینگ از 1356 ش، در روزهای تاسوعای هر سال، عزاداران حسینی اطعام می‌شوند.
در طبقۀ دوم زیرزمین به غیر از تأسیسات و انبارهای غرفه‌ها، سالنی موسوم به تئاتر کوچک تهران با گنجایش 120 نفر دایر بوده است. این سالن از 1352 تا 1357 ش به صورت اجاره در اختیار پرویز صیاد، از هنرپیشگان تئاتر و تلویزیون، قرار داشته است. تزیینات داخلی آن که از آجرهای سه‌سانتی معروف به قمی به صورت تیشه‌کاری، عمل استادکاران این حرفه بوده است، آن را به یکی از بهترین سالنهای تئاتر تهران بدل ساخته بود. بلیت ورودی تئاتر کوچک تهران، 5 برابر قیمت بلیت سالنهای تئاتر تهران بود و آثار اجراشده در آن توسط صدا و سیما، فیلم‌برداری و از طریق تلویزیون پخش می‌شد. سریال اختاپوس از جملۀ این آثار است.
در ضلع شرقی بازار یک حیاط قرار گرفته است که در آن تعدادی درخت کاج وجود دارد. سالها ست که از این حیاط به عنوان پارکینگ روباز استفاده می‌شود و گنجایش تقریبی 7 خودرو را دارد.
این مجموعه زمانی مورد توجه اعیان تهران، گردشگران و مقامات داخلی و خارجی بود. بازار صفویه در گذشته، مجلل‌ترین مرکز خرید ایران به شمار می‌آمد؛ اما به مرور زمان و در اثر بی‌توجهی از لحاظ کیفیت و زیبایی دستخوش فرسودگی شده است. اگرچه یک بار با همکاری سازمان میراث فرهنگی مرمتهایی در آن صورت گرفت، ولی از شواهد موجود چنین به نظر می‌رسد که این اقدامات کافی نبوده است. غرفه‌داران صاحبان سرقفلی‌اند و امور بازار را از طریق انتخاب هیئت مدیره به انجام می‌رسانند. هیئت مدیره برای مدت دو سال انتخاب می‌شود و 5 نفر عضو دارد.

مأخذ

قبادی، حسین (رئیس هیئت مدیرۀ بازار صفویه)، مصاحبه با مؤلف.

علی‌محمد مرادیان منفرد