اعظم، مسجد

نویسنده (ها) : فاطمه شعبانی اصل

آخرین بروز رسانی : جمعه 15 آذر 1398

اعظم، مسجد \ masjed-e aʾzam\ ، مسجدی در سمت شرق امامزاده صالح. بنا به گفتۀ تولیت تکیه و مسجد: «در محلۀ پایین تجریش ــ که به محلۀ سفلا نیز معروف بود ــ منطقه‌ای به نام «تکیۀ پایین» یا «تکیۀ سفلا» قرار داشت. در آن دوران، اهالی این محل به‌منظور تعزیه‌خوانی در ایام محرم و صفر در آن مکان خیمه برپا می‌کردند» (مؤمنی).
براساس وقف‌نامۀ موجود به تاریخ 3 ربیع‌الاول 1267 ق، این مسجد به همت یکی از اهالی تجریش به نام «کربلایی محمد شفیع تجریشی» برپا، و وقف شده است و تولیت آن باید نسل اندر نسل در میان فرزندان ذکور او باقی بماند. این مسجد در آغاز با مصالح خشت و تیرهای چوبی با زیربنایی حدود 80 تا 100 مـ2 برپا شده بود و چون در محلۀ پایین یا سفلای تجریش قرار داشت، «مسجد محلۀ پایین تجریش» نامیده می‌شد.

این مسجد از زمان ساخت به این‌سو دو بار مرمت و نوسازی شده است. بار نخست در 1318 ش بود که تغییراتی جزئی مانند تعمیر سقف و تعویض ستونها در مسجد انجام گرفت (مساجد ... ، 44) تا آنکه در 1343 ش، در زمان حسن طاهری، پیش‌نماز وقت مسجد، بنای مسجد به طور کامل تخریب، و از نو ساخته شد و نام آن نیز به «مسجد اعظم» تغییر یافت. در این بازسازی، قطعه زمینی که در 1320 ش سید رضا تقوی، پیش‌نماز مسجد، در ضلع جنوب غربی مسجد، برای محل دفن خود خریداری کرده بود، همچنین قطعه زمینی که اهالی تجریش پس از تفکیک باغی موسوم به تهرانچی، در جنوب مسجد خریداری کرده بودند، به فضای مسجد افزوده شد که پس از بازسازی، مساحت مسجد به حدود 230 مـ2 افزایش یافت (الیاسی)، به گونه‌ای که مساحت شبستان آقایان به 180 متر و شبستان بانوان به 50 متر رسید (حسن‌آبادی).
در ابتدا، مسجد فاقد وضوخانه بود و نمازگزاران برای وضوگرفتن، از آب قناتی که از جعفرآباد به سمت بازار تجریش، و از آنجا به شرق مسجد می‌آمد و مظهر آن در داخل زمین تکیۀ پایین بود، استفاده می‌کردند تا اینکه به مرور زمان، دو بشکۀ 200لیتری در قسمت بلندی نصب کرده، و با تلمبۀ دستی آب را از قنات برای وضوگرفتن، به داخل آنها هدایت می‌کردند. سرانجام در 1380 ش، متولی مسجد سرویس بهداشتی زنانه و مردانه را احداث کرد. در 1381 ش، تعمیرات یا بازسازیهایی جزئی نیز در محراب و ضلع جنوبی و در قسمتهایی از کاشی‌کاریهای مسجد انجام گرفت.

معماری بنای کنونی

نمای مسجد اعظم از بیرون بسیار ساده، و فاقد گنبد، مناره و گلدسته است. دیوار شمالی آن آجرنمای زردرنگ است که طاق دَرِ ورودی مسجد و درِ ورودی شبستان بر روی آن واقع شده است. بالای این درها نیز 5 پنجرۀ طاقی‌شکل آهنی قرار گرفته است.
مسجد دو در ورودی به شبستانهای زنانه و مردانه دارد که ورودی مردانه در داخل تکیه است، و ورودی زنانه در شمال مسجد و به طرف کوچۀ «تکیۀ» سابق و شهید علیرضا خواجه‌نوری امروزی قرار دارد.
حاشیۀ بیرونی ورودی مردانه، با کاشی معرق با زمینۀ سبز کم‌رنگ و طرح گلدان و گل ترنج تزیین گردیده، و بالای طاق نیز کاشی با زمینۀ طلایی طرح اسلیمی با نقوش گل ترنج است که بر آن «مسجد اعظم» و «الله» به خط نسخ نوشته شده، و اطراف آن نیز بر روی کاشیها با خط ثلث سفید سورۀ «والضحى» نگارش شده است. همچنین بالای در ورودی زنانه که از جنس آهن است، با خط فرفورژه دو عبارت «مسجد اعظم تجریش» و «واقیموا وجوهکم عندکل مسجد» نوشته شده است؛ نیز بالای در تزیینات کاشی‌کاری با نقوش و طرح اسلیمی وجود دارد.
این مسجد فاقد صحن حیاط است و بعد از در ورودی و در سمت راست سالن بزرگ، شبستان مردان وجود دارد. از عناصر مهم معماری داخل شبستان، محراب آن است که در ضلع جنوبی مسجد قرار گرفته است و در طرفین آن، دو پنجرۀ مشبک آهنی طاقی‌شکل وجود دارد. فرورفتگی محراب شامل یک نیم‌هشتی است که تا ارتفاع یک متر و 20 سانتی‌متر آن، سنگ مرمر، و بقیه تا سقف، کاشی معرق‌کاری شده است. پوشش کاشی درون محراب تا سقف دارای نقش‌مایه‌های ترنج و 3 عدد نقش‌مایۀ گلدان است که داخل هریک از آنها، واژگان «فاطمة الزهرا»، «حسین بن علی» و «حسن بن علی مجتبى» نوشته شده است. در حاشیۀ بالای محراب نیز طرح و نقوش اسلیمی با زمینۀ طلایی کار شده که در میانۀ آن، با خط نسخ سفید بر روی معرقِ با زمینۀ سرمه‌ای اسامی «الله جل جلاله»، «محمد المصطفى» و «علی المرتضى» نوشته شده است. حاشیۀ بیرونی محراب، کاشی معرق با زمینۀ لاجوردی سرمه‌ای است که نقوش و تزیینات گل ترنج و ختایی دارد و بر روی آن با خط ثلث سفید آیۀ 35 از سورۀ نور (24) نوشته شده است. همچنین در دو سوی محراب دو پنجره قرار دارد که بر حاشیۀ پنجرۀ سمت راست، تاریخ تولد 14 معصوم (ع)، و در حاشیۀ پنجرۀ سمت چپ، تاریخ شهادت آنها نوشته شده است.
دیوارهای شبستان مردانه تا ارتفاع یک متر، سنگ مرمر و بقیه گچ‌کاری سفید است. سقف شبستان نیز ساده، و دارای گچ‌کاری و مختصر آیینه‌کاری و گچ‌بری پیش‌ساخته است.
در داخل محراب، دو منبر بزرگ و کوچک از جنس چوب، و به رنگ قهوه‌ای وجود دارد که ارتفاع منبر بزرگ یک متر و 50 سانتی‌متر، و ارتفاع منبر کوچک 70 سانتی‌متر است که در مراسم یا سخنرانیها از آن استفاده می‌کنند.

موقوفات

مسجد اعظم تجریش از بدو برپایی، دارای موقوفاتی بود که هزینه‌های جاری آن از محل این موقوفات تأمین‌می‌شد. برای نمونه، در وقف‌نامۀ مسجد، درآمد حاصل از 6 ساعت آب قناتی که مظهر آن در تکیۀ کوچک تجریش بود، برای مرمت این مسجد و تکیۀ تجریش اختصاص یافته بود؛ یا اینکه شخصی به نام ناظر تجریشی در 1319 ش، درآمد ملکی در شمیران را وقف روشنایی، مرمت و فرش‌کردن مسجد کرده بود.

کارکردهای فرهنگی ـ آموزشی مسجد

تا پیش از انقلاب اسلامی، رسیدگی به امور مسجد بر عهدۀ «متولّی» بود، اما از آن پس، با تشکیل شورای امور مساجد، یک هیئت امنا ــ که با مصلحت پیش‌نماز مسجد به منظور رسیدگی به امور فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و جز اینها انتخاب می‌شود ــ به امور مسجد رسیدگی می‌کند.
ازجمله فعالیتهای آموزشی کانون فرهنگیِ مسجد اینهاست: «آموزش قرآن»، «اخلاق در خانواده»، «اجرای مسابقه»، « نهج البلاغه» و «مراسم برای شهدا».

کارکردهای سیاسی مسجد

در 1357 ش، مسجد اعظم از پایگاههای انقلاب بود و در آنجا، بزرگانی چون مرتضى مطهری، سید محمد حسینی بهشتی و سید جمال‌الدین دین‌پرور به فعالیتهایی ازجمله برپایی راه‌پیمایی، مراسم یادبود، توزیع اسلحه و اعلامیه، و جز آنها می‌پرداختند (سمیعی، 199؛ دین‌پرور). برای نمونه در 1357 ش، مجلس یادبودی به مناسبت سالروز درگذشت علی شریعتی در مسجد برپا شد که جمعیت قابل توجهی از طبقات مختلف مردم، به‌ویژه دانشجویان در آن شرکت داشتند (شریف‌پور، 181). از سخنرانان بنامی که در پیش و پس از انقلاب در مسجد اعظم تجریش به منبر رفته‌اند می‌توان از محمدتقی فلسفی، سید فخرالدین حجازی، علامه عسگری، سبحانی، عباس پورسنج، حسین میرزایی، مهدی قاسمی و آیت‌الله صمدی آملی یاد کرد.
حاج‌آقا سید رضا تقوی نخستین فردی است که به‌صورت رسمی، پیش‌نماز این مسجد شد. پس از او، در اوایل دهۀ 1340 ش، سید حسن طاهری امامت جماعت مسجد را برعهده گرفت؛ او فردی بسیار فعال بود و اقدامات زیادی برای رسیدگی به امور مسجد انجام داد. بعد از وی، سید جعفر دربندی به صورت موقت، پیش‌نماز مسجد شد، اما پس از او در سالهای پیش از انقلاب، آقای سید حسن دین‌پرور مشهور به سید جمال‌الدین دین‌پرور این امر را عهده‌دار گشت و پس از او، سید مهدی دین‌پرور که پیش‌نماز موقت بود، پیش‌نمازی و دیگر امور مسجد را برعهده گرفت (دین‌پرور).

مآخذ

الیاسی، عبدالخالق (پیش‌نماز موقت مسجد اعظم و تفسیرگر قرآن مجید)، مصاحبه با مؤلف، 1391 ش؛ حسن‌آبادی، مرتضى (مسئول سایت اطلاع آماری مرکز رسیدگی به امور مساجد)، مصاحبه با مؤلف، 1391 ش؛ دین‌پرور، حسین (پیش‌نماز مسجد اعظم)، مصاحبه با مؤلف، 1391 ش؛ سمیعی، احمد، سی و هفت سال، تهران، 1367 ش؛ شریف‌پور، رضا، مسجد و انقلاب اسلامی، تهران، 1380 ش؛ مساجد دیرینه‌سال استان تهران (تهران، دماوند، ری، شمیرانات، فیروزکوه، ورامین)، بنیاد ایران‌شناسی، تهران، 1390 ش؛ مؤمنی، حسین (تولیت مسجد اعظم تجریش)، مصاحبه با مؤلف، 1391 ش.

فاطمه شعبانی اصل