نظام السلطان، باغ و عمارت

نویسنده (ها) : ناصر پازوکی طرودی

آخرین بروز رسانی : شنبه 7 تیر 1399

نظام السلطان، باغ و عمارت \ bāq va emārat-e nezām-os-soltān \ ، باغ و عمارتی واقع در ارتفاع 751‘1متری از سطح دریا و در شمال شرقی میدان گلندوک شهر لواسان.
اراضی گلندوک در دورۀ قاجار متعلق به خاندان خواجه‌نوری‌ها، از رجال آن دوره، بود. در بخشی از این اراضی که چناری کهن‌سال و بسیار بزرگ و چشمۀ آبی در آن وجود داشت، امیرخان خواجه‌نوری ملقب به نظام ـ السلطان اقدام به احداث باغی بزرگ کرد و کوشکی نیز در فاصلۀ حدود 100متری غرب آن درخت، برای خود ساخت و محدودۀ آن را با دیواری از دیگر قسمتهای باغ مجزا نمود. باغ احداث‌شده حدود 200 متر طول و 120 متر عرض داشت و در جهت شرق به غرب واقع شده بود.
نظام‌السلطان آن قسمت از باغ را که درخت چنار کهن‌سال و چشمۀ آب در آن قرار داشت، در روزهایی از سال که جشنهای ملی مانند نوروز و سیزده‌بدر و مسابقات ورزشی سنتی نظیر کشتی و بازیهای محلی و یا مناسبتهای ویژۀ مذهبی نظیر عزاداری و سینه‌زنی ایام محرم یا خرج (غذا) دادن عمومی در ماه رمضان و یا پختن غذاهای نذری، نظیر آش نذری انجام می‌شد، در اختیار عموم قرار می‌داد. عموم مردم لواسان و روستاهای اطراف در این ایام به باغ می‌آمدند و در زیر همان درخت چنار، که محیط بدنۀ آن در سطح زمین حدود 15 متر بود، گردهم می‌آمدند و به برگزاری مراسم خاص روز می‌پرداختند. پس از مرگ نظام‌السلطان، این باغ به ورثۀ او، غلامعلی خواجه‌نوری، که در زمان پهلوی دوم سفیر ایران در رم بود و خانم شرف‌الدوله، همسر مؤیدهمایون رسید؛ مؤیدهمایون نیز پس از مرگش در همین باغ به خاک سپرده شد.

عمارت نظام‌السلطان در این باغ شامل ساختمانی یک‌طبقه است که بر روی زیرزمینی بنا شده است. ایوان ورودی بنا با 4 ستون رو به سمت جنوب است و پلکانی در دو طرف درِ ورودی زیرزمین، امکان رسیدن به سطح ایوان را فراهم می‌کند. این بنا با استفاده از مصالح سنگهای لاشه و سنگهای کف رودخانه، خشت، گِل، گچ و آجر ساخته شده است. از آجر بیشتر در گوشه‌ها و زاویه‌های کنار بنا و در ساخت ستون‌نماها و تزیین جرزهای بدنۀ جنوبی بنا استفاده شده است.
سقف زیرزمین و بنای اصلی کوشک به صورت مسطح و با استفاده از تیرهای چوبی پوشانده شده، و سپس سقف بنای اصلی با ایجاد خرپای چوبی و استفاده از ورق گالوانیزه (شیروانی) عایق‌بندی شده است. ایوان جنوبی بنا دارای 4 ستون گچی است که به نظر می‌رسد اسکلت اصلی آن چوب باشد. سرستونها به سبک کُرنتی دارای تزیینات گچ‌بری است و همۀ سطوح دیوار ایوان با گچ اندود شده‌اند. درها و پنجره‌های عمارت در ایوان دارای قوسی نیم‌دایره‌اند. درِ وسط که ورودی اصلی بنا به شمار می‌رود، بزرگ‌تر است و در هر طرف آن نیز دو درِ کوچک‌تر که نقش پنجره را نیز ایفا می‌نمایند، وجود دارد. برای ساخت بنای عمارت نظام‌السلطان، ابتدا دیواری در جهت شرقی ـ غربی به ارتفاع حدود 3 متر احداث کرده‌اند تا سطح شیب‌دار زمین را که از شمال به جنوب است، با پر کردن پشت دیوار هموار نمایند؛ آن‌گاه عمارت را بر روی صفه یا سکوی ایجادشده بنا کرده‌اند.
زیـرزمین عمـارت در پشـت دیـوار شـرقی ـ غربی ساخته شده، و دارای حدود 5 متر طول (به موازات دیوار) و حدود یک مترونیم عرض است. بنای این عمارت در دو دوره ساخته شده است:
قسمت جنوبی آن شامل 3 اتاق، یک راهرو، ایوان جنوبی، پلکان و زیرزمین، مربوط به دورۀ قاجار است که در آن، اصول معماری اصیل ایرانی مانند قرار دادن سنگ پایه در کناره و زیر قوس، و سنگ تاج در محل بالای قوسها رعایت شده است. شالودۀ اصلی این قسمت از بنا خشت و گل است و در مرمتهای دورۀ بعدی دیواری از سنگ به صورت پوسته یا بندکشی سیمان به بدنۀ خارجی شرقی و غربی بنا اضافه شده است.
قسمت شمالی بنا که اندازۀ آن از طرف شرق و غرب از پلان قدیمی بزرگ‌تر، و شامل آشپزخانه، اتاق خواب و پذیرایی است، در دوره‌های بعد و احتمالاً دهۀ 1340 ش به بنای اصلی الحاق شده، و فضای عمارت را گسترش داده است. شالودۀ این بخش از بنا سنگ و سیمان است و اثری از خشت و گل در آن دیده نمی‌شود.
از برخی شواهد و نشانه‌های موجود در جبهۀ جنوبی عمارت نظام‌السلطان مانند بقایای حداقل 3 حوض و جدولهای کنار آنها چنین استنباط می‌شود که احتمالاً باغی کوچک به سبک باغهای ایرانی در آنجا وجود داشته که بعدها و احتمالاً پس از تقسیم شدن باغ به قطعات کوچک، تخریب یا دفن شده است. در تقسیم‌بندی باغ نظام‌السلطان عرصۀ کمی برای ساختمان عمارت منظور شده است؛ به گونه‌ای که تنها یکی از حوضها در قطعه‌ای قرار گرفته که عمارت در آن واقع شده است و مابقی در قطعاتی قرار گرفته که فعلاً به حال خود رها شده‌اند.
درخت چنار کهن‌سال باغ نظام‌السلطان که بیش از 400 سال عمر دارد، دارای 5 تنۀ قطور بود. این درخت پس از تفکیک و قطعه‌بندی باغ، در یکی از قطعات شرقی باغ قرار گرفت و چند سال بعد، توسط اشخاصی ناشناس به آتش کشیده شد و بدین ترتیب، 3 تنۀ آن بر زمین افتاد. پس از آن نیز، چند بار دیگر درخت آتش زده شد و یکی دیگر از تنه‌هایش نیز سقوط کرد و امروزه (1390 ش) تنها یک شاخۀ آن بر پای خود ایستاده است. در مجاورت این درخت چنار، کلبه‌ای با سنگ و گل ساخته شده بود و خانواده‌هایی که برای گذران اوقات فراغت به زیر درخت می‌رفتند، در آن ساکن می‌شدند. این اتاقک چندین بار مرمت شده بود و وضعیت نسبتاً خوبی داشت؛ اما یکی از تنه‌های درخت حین سقوط بر روی آن افتاد و کلبه تخریب شد. چشمۀ کنار درخت که دیگر کسی آن را لای‌روبی نمی‌کند و آبش نمی‌جوشد، غرق در گِل و لای شده، و اطراف آن را گیاهان خودروی بلندی مانند نی کاملاً پوشانده‌اند؛ به گونه‌ای که دیگر حتى دیدن آن نیز دشوار است.
باغ و عمارت نظام‌السلطان پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در اختیار بنیاد شهید قرار گرفت و این بنیاد نیز باغ را در 1375 ش به فردی به نام مرتضى کاتوزیان فروخت. مالک جدید باغ را به قطعات متعدد 500 و 000‘1متری تفکیک کرد، و به افراد دیگر فروخت. مالکان جدید در برخی از قطعات شروع به ساخت‌وساز نمودند. در این زمان، سازمان میراث فرهنگی باغ و عمارت موجود در آن را در تاریخ 21 / 7 / 1377ش با شمارۀ 134‘2 در فهرست آثار ملی به ثبت رساند تا طبق قانون، از تقسیم، تفکیک و ساخت‌وساز در آن جلوگیری شود؛ اما با گذشت بیش از چند سال از ثبت این مجموعه، نه‌تنها باغ به وضعیت اول خود برگردانده نشده است، بلکه صدها اصله درخت مثمر و غیرمثمر درون آن به‌سبب بی‌توجهی خشک شده‌اند و درخت چنار کهن‌سال سالهای آخر عمر خود را سپری می‌کند.

ناصر پازوکی طرودی