نیاوران، تکیه

نویسنده (ها) : سیما طایفه

آخرین بروز رسانی : شنبه 7 تیر 1399

نیاوران، تکیه \ te(a)ky(iy)e-ye niyāvarān \ ، تکیه‌ای کهن واقع در محلۀ نیاوران.
دیرینگی این تکیه به روزگار پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار (سل‌ 1264-1313 ق) باز می‌گردد. او بیشتر تابستانها را برای گریز از گرمای طاقت‌فرسای پایتخت، در ییلاقهای شمال تهران، به ویژه کاخ صاحبقرانیه، واقع در روستای نیاوران می‌گذراند (فووریه، 161، 163؛ مصطفوی، 1 / 406). از آنجا که برخی از تابستانها مقارن با ماه محرم و ایام عزاداری حسینی بود و شاه نیز علاقۀ وافری به تعزیه داشت، در 1273 ق فرمان داد تکیۀ نیاوران را در کنار راسته‌بازار، محل تلاقی باغ شاهی صاحبقرانیه و مرکز محلۀ نیاوران برپا کنند (نک‌ : اعتمادالسلطنه، 1 / 97؛ ستوده، 2 / 791-792؛ معتمدی، 317؛ حسن‌بیگی، 314-317؛ مختاری، 3 / 29؛ بلاغی، 81).
تکیۀ نیاوران از جملۀ تکیه‌های دولتی به شمار می‌آمده است (اعتمادالسلطنه، همانجا). این تکیه نیز همچون دیگر تکیه‌ها سقفی از جنس پارچۀ ضخیم داشت که به هنگام برگزاری مراسم، عزاداران را از آفتاب، باد و باران مصون نگاه می‌داشت (حسن‌بیگی، 316؛ معیرالممالک، 97؛ بروگش، 1 / 224). ناصرالدین شاه در اتاقی جلوس می‌کرد و دیگران گرداگرد میدان تکیه می‌نشستند. به امر شاه، خویشان نزدیک او، ریش‌سفیدان ایل قاجار و رجال درباری به عزاداری، سینه‌زنی و حتى پذیرایی از مردم می‌پرداختند.
وسط میدان، جایی که تعزیه در آن برگزار می‌شد، به وسیلۀ نرده‌ای از قسمتهای دیگر جدا می‌شد. این بخش از تکیه شبیه صحرای کربلا بود و دو خیمۀ سبز ـ رنگ داشت. در همین بخش سکوی وسیع و مرتفعی قرار داشت که تعزیه‌خوانها از روی آن به اجرای تعزیه می‌پرداختند. هنگامی که ناصرالدین شاه در اتاق مخصوص خود می‌نشست، مراسم تعزیه آغاز می‌شد. در شروع این مراسم «علامت» بزرگی توسط فردی قوی‌هیکل گردانده می‌شد؛ پس از آن علامت کوچک‌تری به نمایش درمی‌آمد و هم‌زمان درویشی اشعاری را در مدح شاه می‌خواند. سپس مراسم نخل‌گردانی توسط 8 تن صورت می‌گرفت. نخل با طاق شالهای کشمیر و چند شمع کافوری که در یک شعمدان می‌سوخت، تزیین می‌شد. پس از آن، حدود 40 اسب که بدن آنها را با پارچه‌هایی سیاه پوشانده بودند، وارد میدان می‌شدند. اسبها در دو ردیف در سمت راست اتاق شاه صف می‌کشیدند. آن‌گاه 72 مرد به شمار شهیدان روز عاشورا با سر و روی زخمی، و از پس این جماعت نیز اسب سفید و خون‌آلودی وارد میدان می‌شد. سپس ناگهان حدود 50 سوار با لباس عربی، که سپاه عمر بن سعد را تشکیل می‌دادند، با نیزه وارد میدان می‌شدند. در نهایت مردی با لباس سبز و صورتی پوشیده با پارچۀ سبز پای به میدان می‌گذاشت. پس از گفت‌وگویی میان او و سپاه دشمن، امام (ع) به شهادت می‌رسید و در این زمان شیون و گریۀ حضار به اوج خود می‌رسید. اجرای نقش سپاه یزید برای مجریان آن خطراتی به همراه داشت؛ زیرا آنها معمولاً در طول تعزیه از سوی عزاداران مورد حمله قرار می‌گرفتند.
مراسم تعزیۀ روز عاشورا در حضور ناصرالدین شاه با آتش زدن خیمه‌ها به پایان می‌رسید. هنگامی که خیمه‌ها به آتش کشیده می‌شد و سپاهیان یزید بر خیمه‌های سوخته می‌تاختند، بار دیگر شیون و زاری عزاداران اوج می‌گرفت. در پایان تعزیه خطبه‌ای قرائت می‌شد که حاوی تجلیل از خاندان پیامبر (ص)، امام حسین (ع) و دعاهایی برای ناصرالدین شاه و کشور ایران بود. مراسم تعزیه با خروج شاه از مجلس، به پایان می‌رسید. در این مراسم، شاه به نوحه‌گران، مداحان و همۀ کسانی که در تکیۀ نیاوران خدمت کرده بودند، انعام و خلعت می‌داد (افضل‌الملک، 249؛ بروگش، 1 / 224-227؛ معیرالممالک، 97-110؛ حسن‌بیگی، همانجا).
مراسم عزاداری در تکیۀ نیاوران از 1297 تا 1313 ق (سال درگذشت ناصرالدین شاه) با حضور شاه و جمعی از رجال درباری برگزار می‌شد، زیرا روزهای دهۀ محرم در این سالها در فصل تابستان قرار داشت (مختاری، 60)، اگرچه مراسم عزاداری گاهی در روزهای دیگر سال نیز برپا می‌گردید (بروگش، 1 / 228). احتمالاً پس از مرگ ناصرالدین شاه تا پایان حکومت قاجار و برآمدن رضا شاه پهلوی، مراسم عزاداری و تعزیه کمابیش در این تکیه برگزار می‌شده است.
در دورۀ حکومت رضا شاه (سل‌ 1304-1320 ش) که برگزاری هر گونه مراسم عزاداری و تعزیه ممنوع بود، تکیۀ نیاوران رو به ویرانی نهاد؛ اشیاء عتیقه و گران‌بهای آن غارت شد، و تکیه به انبار کاه و علوفه اختصاص یافت. سقف چادری تکیه بر اثر تندبادی از جا کنده شد و جز محوطه‌ای متروک که در چاردیواری خشتی محصور شده بود، چیزی باقی نماند.
در 1323 ش، اهالی روستای نیاوران تصمیم به ساخت یک سقف شیروانی برای تکیه گرفتند و چون بودجۀ کافی برای اجرای این کار نداشتند، بنا به روایتی یکی از آنان، معروف به حسین سیاه، با کنار هم چیدن پیتهای حلبی، سقفی شیروانی ساخت؛ اما به مرور زمان، پیتها پوسید و با بارش باران و برف، از سقف به داخل تکیه آب می‌ریخت. همچنین با احداث خیابانهایی در اطراف کاخ نیاوران و تصمیم به تخریب تکیه برای اجرای این طرح، تکیۀ نیاوران با خطر انهدام کامل مواجه شد. در 1348 ش، هنگامی که فرح پهلوی از تکیه بازدید کرد، با مشاهدۀ وضع نامناسب این بنای تاریخی، برای مرمت آن فرمان داد. در آن زمان که اسماعیل نیاورانی متصدی امور مربوط به تکیه بود، دیوارهای گلی با آجر بازسازی شد و در برابر کاخ دری برای تکیه گشوده شد. افزون بر این، سقف تکیه نیز مرمت گردید.
در 1363 ش، به همت آیت‌الله سید حسن سعادت مصطفوی، روحانی کهن‌سال محلۀ نیاوران، تکیه بار دیگر بازسازی شد. این بار برای استحکام بیشتر بتون، آهن و آجر به کار رفت و شیروانی جدیدی بر آن قرار داده شد. در این بازسازی، ضمن توجه به حفظ ترکیب کلی تکیه و بخشهای باقی‌ماندۀ آن مانند درِ کهن و دیوارهای داخلی، و 10 عدد خرپای چوبی که شیروانی بر آن قرار می‌گرفت، دور تا دور تکیه نیز کاشی‌کاری شد.
در دورۀ قاجار هرگاه مراسم عزاداری در تکیۀ نیاوران برگزار می‌شد، فرشهایی از کاخ می‌آوردند و پس از اتمام مراسم، آنها را به کاخ برمی‌گرداندند. آیت‌الله سعادت مصطفوی در 1363 ش فرشهایی برای تکیه خریداری کرد و اکنون (1388 ش) کف تکیه به صورت دائمی فرش دارد. دور تا دور تکیه در دو طبقه محل نشستن حاضران عزادار است. مراسم تعزیه و نخل‌گردانی در روزهای دهۀ محرم و نیز روز شهادت امام حسن (ع)، امام رضا (ع) و شبهای قدر در ماه رمضان در این تکیه برگزار می‌شود. نخل چوبی موجود در تکیۀ نیاوران و تابلوی نقاشی متعلق به آن که صحنۀ وقایع کربلا را نشان می‌دهد، تاریخ 1233 ق را دارد. شمایل امام علی (ع)، اهدایی سرهنگ فتح‌الله حاجیلو؛ شمایل محمد رسول الله (ص)، اهدایی محمد حسن نیاورانی؛ 7 علم کوچک و بزرگ؛ یک محوطۀ یادبود شهدای نیاوران در جنگ هشت‌ساله؛ و یک محوطۀ شیشه‌ای که در آن 7 سماور کوچک و بزرگ کهن، شماری قوری و شمعدانهای لاله، 3 مجمع (سینی بزرگ) و یک پرچم که از گذشته‌های دور در تکیه باقی مانده‌اند، تزیینات داخل تکیۀ نیاوران را تشکیل می‌دهند.
در سالهای اخیر به اهتمام آیت‌الله سعادت مصطفوی مراسم تعزیه دوباره برقرار شده است و در شبهای اجرای تعزیه جمعیت بسیاری در تکیۀ نیاوران گردهم می‌آیند. مجموعۀ تلویزیونی شب دهم در تکیۀ نیاوران فیلم‌برداری شده است. گفتنی است که این تکیه در تاریخ 25 مهرماه 1383 در فهرست آثار ملی به شمارۀ 203‘11 به ثبت رسیده است.

مآخذ

اعتمادالسلطنه، محمدحسن، المآثر و الآثار، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1363 ش؛ افضل‌الملک، غلامحسین، افضل التواریخ، به کوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان، تهران، 1361 ش؛ بروگش، هاینریش، سفری به دربار سلطان صاحبقران، ترجمۀ محمدحسین کردبچه، تهران، 1367 ش؛ بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، قسمت مرکزی و مضافات، قم، 1350 ش؛ حسن بیگی، محمدرضا، تهران قدیم، تهران، 1366 ش؛ ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، تهران، 1374 ش؛ سعادت مصطفوی، حسن (آیت‌الله، امام جماعت مسجد جامع نیاوران و مدیر تکیه)، مصاحبه با مؤلف؛ فووریه، جیمز، سه سال در دربار ایران، ترجمۀ عباس اقبال آشتیانی، تهران، 1326 ش؛ مختاری طالقانی، اسکندر، «کاخ صاحبقرانیه»، مجموعه مقالات سومین کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی، تهران، 1385 ش؛ مصطفوی، محمدتقی، آثار تاریخی طهران، به کوشش هاشم محدث، تهران، 1361 ش؛ معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران، تهران، 1381 ش؛ معیرالممالک، دوستعلی، یادداشتهایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه، تهران، 1351 ش.

علی‌محمد مرادیان منفرد

معماری بنا

تکیۀ نیاوران مساحتی بالغ بر 600 مـ2 دارد. قرارگیری ساختمان تکیه امروزه به گونه‌ای است که از جبهۀ شرقی به خیابان باهنر، و از 3 جبهۀ دیگر به کوچۀ مسجد محدود می‌شود. براساس گزارش آگاهان محل، در گذشته در جبهۀ شرقی تکیه چندین باب مغازه وجود داشته که در نخستین سالهای انقلاب اسلامی تخریب، و به تکیه الحاق شده‌اند.
نمای بیرونی تکیه آجری، و دارای تزیینات کاشی‌کاری مختصری در قسمت بالای ورودیهای شمالی و جنوب شرقی است که قدمت چندانی ندارند. در نمای داخلی، تزیینات خاصی وجود ندارد و صحن و سرا با نصب پرچم، کتیبه‌های پارچه‌ای و تابلوهای نقاشی اهدایی آذین‌بندی شده است. تکیۀ نیاوران از آغاز ساخت تا‌کنون، کاربری مذهبی ـ فرهنگی خود را حفظ کرده است و امروزه از آن برای برپایی مراسم یادبود و بزرگداشت، سخنرانیهای مذهبی، مراسم عزاداری و تعزیه‌خوانی استفاده می‌شود. مالکیت تکیه نیز وقفی است و توسط تولیت آنجا اداره می‌شود (تحقیقات ... ).

با وجود آنکه تکیۀ نیاوران به دستور ناصرالدین شاه ساخته شده، و در نزدیکی کاخ صاحبقرانیه قرار داشته است، اما در مقایسه با دیگر بناهای دولتی، عظمت و تکلف مورد انتظار را ندارد. تکیۀ نیاوران به رغم قدمت نسبتاً زیادش، به‌سبب مرمتهای انجام‌گرفته، در ظاهر ساختمانی جوان به نظر می‌رسد. در حال حاضر، تکیه دارای استحکام کافی در سازه و نما ست. ساختمان تکیه از نظر معماری و تزیینات وابسته به آن چندان باارزش نیست، اما از لحاظ حفظ کاربرد آیینی و مذهبی، و به‌سبب مجاورت با مجموعۀ کاخ نیاوران، دارای اهمیت تاریخی و فرهنگی ویژه‌ای است.
تکیۀ نیاوران در زمینی تقریباً مستطیل‌شکل ساخته شده است که دو ضلع بلند آن در جبهۀ شرقی و غربی قرار دارد. برخی معمار تکیه را استاد حسن خرپاکوب معرفی کرده‌اند. این تکیه در آغاز با مصالح ابتدایی همچون سنگ، آهک، خشت و گل، در دو طبقه و بدون سقف ساخته شده بود و بعدها سقف آن با کمک افراد نیکوکار محله و به دست استاد حسن بخارا، از اهالی روستای نیاوران، به صورت شیروانی برپا گشت (ملازاده، 76؛ گنج‌نامه، 3 / 186؛ موسوی، 8). بعدها در مرمت تکیه از مصالح مقاوم و جدید استفاده شد. البته دیوارهای بدنۀ ساختمان همچنان به صورت خشتی باقی ماند و فقط نمای آجری بدان افزوده شد؛ همچنین آجرهای خشتیِ کف در هر دو طبقه، و آجرهای «تخت تکیه» دست‌نخورده باقی ماندند. از 1371 ش، فضای زیر تکیه در جبهۀ جنوبی به انباری، و در جبهۀ شمالی به آشپزخانه اختصاص یافته است (تحقیقات).
تکیۀ نیاوران 3 ورودی دارد: ورودی اصلی در جبهۀ جنوب شرقی در داخل خیابان نیاوران قرار دارد. درِ اصلی ورودی با اختلاف سطح قابل‌ملاحظه‌ای بالاتر از کف معبر واقع است. ورودی دوم در جبهۀ شمالی است. این ورودی توسط راه‌پله‌ای به طبقۀ دوم که مخصوص بانوان است، راه دارد. ورودی سوم که قدیم‌تر از بقیه به نظر می‌رسد، به صورت درِ چوبی قدیمی‌ای با ارتفاعی نزدیک به 3 متر، و قطری در حدود 12 سانتی‌متر است و مستقیماً به طبقۀ همکف که به آقایان اختصاص دارد، باز می‌شود.
طبقۀ همکف شامل غرفه‌های گرداگرد صحن و تخت میانی تکیه است. صحن تکیه مستطیل‌شکل، و با گوشه‌های پخ‌شده است. در وضعیت اولیه، غرفه‌ها به شکل اتاقهایی جدا از یکدیگر، در حدود یک متر بالاتر از سطح زمین ساخته شده بودند و هر یک از آنها به همراه طاق‌نمای خود به یکی از خانواده‌های روستای نیاوران تعلق داشتند و آذین‌بندی هر غرفه نیز بر عهدۀ همان خانواده بود. شاه‌نشین تکیه با ارتفاعی در حدود دو متر از کف زمین به‌عنوان جایگاه مخصوص شاه و وابستگانش در ضلع شمالی قرار داشت.
در ضلع جنوبی، سکوهایی پلکانی‌شکل به نام «دِیر» واقع شده بود که بالای آخرین آنها به فضایی مسطح با عمق 5 / 1 تا 2 متر منتهی می‌شد. این فضای مسطح که توسط پرده‌ای از سکوهای پایینی جدا می‌شد، «تخت» نام داشت و برای استقرار زنان و خانوادۀ بزرگان روستا در طبقۀ همکف تعبیه شده بود.
غرفه‌های این طبقه در وضعیت کنونی به صورت فضاهای جدا از یکدیگر نیستند و با حذف دیوارهای میانی به شکل ایوانی سراسری درآمده‌اند. همچنین شاه‌نشین و دیر نیز هماهنگ با غرفه‌های دو ضلع شرقی و غربی به شکل ایوان تغییر یافته‌اند. در قسمت جلو ایوانها (غرفه‌ها)، جرزها در فواصل حدود 3متری به شکل ستونهای آجری چهارگوش باقی مانده‌اند. این ستونهای باربر در طبقۀ دوم نیز مشاهده می‌شوند. افزون بر این، هر یک از ایوانهای شمالی و جنوبی، دو ستون با روکش چوبی در میان دارند.
در ضلع غربی تکیه، ویترین اشیاء قدیمی و جایگاه یادبود شهدای جنگ تحمیلی ایران و عراق، و در گوشه‌های شمال غربی و جنوب غربی، آبدارخانه واقع شده است. در گوشۀ شمال شرقی نیز منبر واعظ، و در گوشۀ جنوب شرقی دری چوبی دیده می‌شود که به بیرون راه دارد.
در میان صحن، تخت تکیه با ارتفاعی در حدود نیم متر به شکل سکوی مستطیل‌شکل آجری با گوشه‌های پخ‌شده قرار دارد. 4 گوشۀ تخت دارای دو پلۀ کوتاه است و در میان آن، ضریح کوچکی نهاده شده که محل جمع‌آوری نذورات مردم است. گرداگرد تخت 10 ستون باربر عمودی به ارتفاع تقریبی 13 متر وجود دارد که تا خرپا پیش رفته‌اند. این ستونها دارای پایه‌های مدور آجری‌اند و میان آنها نرده‌های چوبی کشیده شده است. قطر ستونها در ظاهر از پایین تا بالا یکسان نیست، بلکه تا ارتفاع 4متری توسط روکش چوبی قطورتر شده، و از آن پس بدون روکش و باریک‌ترند. بین ستونهای باربر در فواصل معین، تیرهای افقی نصب شده است؛ به گونه‌ای که ابتدا در ارتفاع 4متری، سپس در ارتفاع 5 / 8 متـری و 12متـری تیرهای چـوبی کار گذاشته شده است ( گنج‌نامه، 3 / 189؛ تحقیقات). تیرهای افقی ردیف دوم و سوم افزون بر نگهداری ستونهای باربر، در استوار گردانیدن خرپا نیز نقش دارند.
طبقۀ دوم منطبق بر طبقۀ همکف به شکل ایوانی گرداگرد صحن را فرا گرفته است. ایوان طبقۀ دوم نیز صورت تغییریافتۀ طاق‌نماهای قدیمی تکیه است. میان ستونهای باربر طبقۀ دوم، نرده‌هایی چوبی به ارتفاع یک متر وجود دارد. پشت این نرده‌ها و چسبیده به آنها دیواره‌های پیش‌ساختۀ چوبی به ارتفاع دو متر قرار داده شده است تا مانع دید به قسمت بانوان باشد. این دیواره‌ها تا ارتفاع یک متر به صورت ساده‌اند و در ادامه، تزیینات گره‌سازی با طلق رنگی دارند.
سقف این طبقه نسبتاً کوتاه، و در اضلاع چهارگانه دارای پنجره است. درِ پنجره‌های ضلع غربی چوبی است، اما در دیگر اضلاع، پنجره‌های الحاقی از جنس فلز و شیشه، و ناهماهنگ با معماری سنتی تکیه‌اند.
گرداگرد تکیه از لبۀ سقف طبقۀ دوم تا ارتفاع حدود 3 متر بالاتر، دیوار گچی کشیده شده که بر آن، تابلوهای کوچک و بزرگ نقاشی و کتیبه‌های پارچه‌ای آویخته شده است. گفته می‌شود نقاشیهایی که روی بدنۀ گچی ضلع شمالی کشیده شده، قدیمی است. این نقاشیها با تکنیک رنگ و روغن، صحنه‌هایی از واقعۀ کربلا را نمایش می‌دهند (تحقیقات).

تکیۀ نیاوران دارای سقف شیروانی 4 شیب با خرپای چوبی، و یک قسمت نورگیرْ در میان است. به گفتۀ آگاهان محل، پس از الحاق مغازه‌های جبهۀ شرقی به تکیه، تا مدتی بخش الحاقی زیر پوشش سقف نبود؛ بنابراین، طی مرمتی که پس از انقلاب اسلامی انجام شد، شیروانی با رعایت ترکیب کلی آن گسترش یافت و بخش الحاقی نیز زیر پوشش سقف قرار گرفت. شیروانی تکیه از سقف طبقۀ دوم تا ارتفاع حدود 5 / 7 متر بالاتر با شیبی °45 پیش رفته است؛ سپس شیشه‌های نورگیر به صورت عمودی تا ارتفاع دو متر قرار گرفته‌اند. بالای نورگیر مجدداً سطح شیب‌داری به ارتفاع تقریبی 5 متر قرار دارد؛ سپس جدارۀ شیشه‌ای دیگری به ارتفاع تقریباً دو متر واقع شده، و در نهایت نورگیر دوم توسط کلاهک کوچکی پوشیده شده است (موسوی، 10).

مآخذ

تحقیقات میدانی مؤلف؛ گنج‌نامه، فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران، بناهای مذهبی تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دانشکدۀ معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی، تهران، 1377 ش؛ ملازاده، کاظم و مریم محمدی، مدارس و بناهای مذهبی، تهران، 1381 ش؛ موسوی، رضا، گزارش ثبتی: تکیۀ نیاوران، ادارۀ کل میراث فرهنگی استان تهران، تهران، 1382 ش.

سیما طایفه