نیاوران، مجموعه فرهنگی-تاریخی

نویسنده (ها) : سیما طایفه

آخرین بروز رسانی : شنبه 7 تیر 1399

نیاوران، مجموعۀ فرهنگی ـ تاریخی \ majmūºe-ye farhangī-tārīxī-ye niyāvarān \ ، مجموعه‌ای شامل باغی وسیع و بناهای سلطنتی متعلق به دورۀ قاجار و پهلوی دوم که هم‌اکنون به عنوان موزه، محل نمایش اشیاء و آثار تاریخی و هنری است. این مجموعه بناهایی چون کاخ صاحبقرانیه، کوشک احمدشاهی، کاخ نیاوران، کتابخانۀ اختصاصی و موزۀ جهان‌نما را در خود جای داده است. مجموعۀ فرهنگی ـ تاریخی نیاوران در تاریخ 6 / 3 / 1377 ش با شمارۀ 025‘2 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
باغ نیاوران با مساحتی بالغ بر دو هکتار در جنوب شرقی محلۀ نیاوران (در گذشته، روستای نیاوران) قرار دارد (مختاری، 3 / 29). این باغ از شمال به خیابان پورابتهاج (جادۀ دارآباد)، از جنوب به پارک نیاوران، از شرق به کوچۀ حیدری، و از غرب به خیابان پاسداران و میدان باهنر (نیاوران) محدود شده است. از تاریخ دقیق شکل‌گیری باغ شاهی نیاوران اطلاعی در دست نیست، اما بر اساس گزارشهای تاریخی، نخستین‌بار، فتحعلی‌شاه قاجار در این مکان عمارت کوچکی به عنوان اقامتگاه ییلاقی خود ساخت (اعتمادالسلطنه، 4 / 2307)؛ از این‌رو، تاریخ شکل‌گیری هستۀ اولیۀ این باغ به دوران فتحعلی شاه قاجار (سل‌ 1212-1250 ق) بازمی‌گردد.

در این زمان، نخست قسمت غربی باغ احداث شد. در دورۀ ناصرالدین شاه، اراضی باغ گسترش یافت؛ به طوری که مقداری از اراضی حصاربوعلی از طرف غرب، باغ عزیزخان خواجه از جنوب غربی، زمینهای روستای نیاوران از طرف شمال، و زمینهای چاله‌باغ (آجودانیه) از طرف شرق به این باغ افزوده شد (ستوده، 2 / 801-802)؛ بنابراین، باغی که هم اکنون در عرصۀ آن، بناهای سلطنتی وجود دارد، باقی‌ماندۀ باغ وسیع‌تری در دورۀ ناصری است.
این باغ به سبب ساخت کاخ ییلاقی ناصرالدین شاه موسوم به صاحبقرانیه، گاهی نیز به این نام خوانده شده است. باغ و عمارت سلطنتی صاحبقرانیه، در دورۀ ناصری نسبت به دوره‌های پس از آن در سلسلۀ قاجاریه بیشتر مورد توجه و استفاده بود؛ چنان‌که برخی حوادث مهم این دوره ازجمله ترور نافرجام ناصرالدین شاه به دست بابیها نیز در همین باغ به وقوع پیوست (ویلز، 37- 38).
ظاهراً در آغاز، باغ نیاوران طرحی مطابق الگوی باغ ایرانی داشته است؛ اما در حال حاضر، با توجه به تغییراتی که به‌ویژه در دورۀ پهلوی در این باغ اعمال شده، این الگو بر هم خورده است و جز شماری جوی آب ــ که عمدتاً مقابل کوشک احمدشاهی و کاخ صاحبقرانیه وجود دارند ــ اثر دیگری از سیستم خطی آبیاری باغ به چشم نمی‌خورد. آب مورد نیاز این باغ درگذشته از طریق چند رشته‌قنات به نامهای انیس‌الدوله، اندرون، دیوان‌خانه و محمدرضا تأمین می‌شده است. ظاهراً قنات محمدرضا از قناتهای قدیمی روستای نیاوران بوده که داخل باغ نیاوران افتاده است (ستوده، 2 / 790). در حال حاضر، تنها دو رشته از این قناتها، جریان دارند و مسئولیت نظارت و نگهداری از آنها بر عهدۀ شهرداری تهران است (تحقیقات ... ).
زمین باغ نیاوران شیبی در جهت شمال به جنوب دارد. دیوارهای محیطی باغ که در دورۀ پهلوی کشیده شده‌اند، یکسره آجری‌اند و در نمای بیرونی، به شیوۀ خفته و راسته، و پیلی‌گردون آجرچینی شده‌اند. نمای داخلی این دیوارها با کتیبه‌های کاشی‌کاری که بر سینۀ آنها نقش بسته، تزیین شده است. کاشیها از نوع خشتی هفت‌رنگ با زمینۀ لاجوردی یا سفیدند و طرحهایی از گل‌وبوته و گل‌ومرغ دارند.
در عرصۀ باغ، درختان مثمر و غیرمثمر عموماً از نوع چنار و کاج وجود دارد. در دورۀ پهلوی برخی درختان و گیاهانی که بومی ایران نیستند، از مناطق مختلف جهان گردآوری، و در این باغ کاشته شد؛ برای نمونه، در قسمتی از باغ، درختان و گیاهان بومی ژاپن کاشته شد؛ از این‌رو، این بخش از باغ، باغ ژاپنی خوانده می‌شود. تراکم درختان و تنوع گیاهی موجود در باغ این مکان را به زیستگاهی مناسب برای انواع پرندگان بدل کرده است. در این باغ، پرندگانی ازجمله قمری، شاه‌طوطی، طوطی طوق‌صورتی، مینا، سار، دلیجه، چرخ‌ریسک نیزار، دارکوب خالدار بزرگ و بلبل خرما زندگی می‌کنند؛ همچنین در نقاط مختلف باغ، انواع گیاهان، بوته‌ها و گلهایی مانند شیپوری، لاله، رز، و جز آنها وجود دارد که در فصل بهار و هنگام شکوفایی گیاهان، زیبایی خاصی به محوطه می‌بخشند.
در بخش شرقی باغ نیز، چند گلخانه برای پرورش گلها و گیاهان تزیینی و نگهداری از آنها در فصل سرما قرار دارد. متأسفانه در سالهای اخیر، عرصۀ باغ دچار آسیبهای جدی شده است. رشد علفهای هرز و گیاهان خودرو یکدستی زمینهای چمن‌پوش باغ را از بین برده، رویش لاله‌ها و شیپوریها متوقف شده است، گلخانه‌ها به طور کلی متروک مانده، و شماری از درختان باغ ازجمله درختان گردو خشکیده، و بریده شده‌اند. این تغییرات افزون بر از بین بردن هویت تاریخی باغ، چشم‌انداز عرصۀ آن را نیز از نظر دیداری، دگرگون کرده است و همچنین تنوع زیستی پرندگان ساکن در باغ را ــ که غالباً بومی منطقه‌اند ــ و نیز تنوع پوشش گیاهی آن را که مجرای تنفسی منطقه به شمار می‌آید، تهدید می‌کند. بنابر نظر مسئولان مجموعه، باغ قدیمی صاحبقرانیه نیاز به احیا، و رسیدگی جدی دارد.
ساختمانهای موجود در عرصه شامل دو بنای قاجاری متعلق به دورۀ ناصرالدین شاه و احمد شاه، و بناهایی مربوط به دورۀ محمدرضا شاه پهلوی است. در دورۀ ناصری، تقریباً در وسط باغ، عمارتی ییلاقی موسوم به «صاحبقرانیه»، و در جبهۀ شرقی نیز ساختمانهایی برای اسکان زنان شاه ساخته شد (برای آگاهی بیشتر دربارۀ عمارت و بخش اندرونی، نک‌ : ه‌ د، صاحبقرانیه، کاخ). در همین جبهه، سرای امینه‌اقدس به طور مجزا قرار داشت و در ضلع غربی باغ، سرای انیس‌الدوله، و در قسمت شمالی آن نیز، بناهایی به عنوان خواجه‌سرا واقع شده بود.
در زمان مظفرالدین شاه، در جبهۀ شمالی این باغ و در جهت شرق به غرب دیواری کشیده شد، و بدین ترتیب، حرم‌سرا از خواجه‌سرایان جدا گردید. در زمان احمد شاه نیز، برای جداسازی کاخ و دیوان‌خانه از حرم‌سرا و خواجه‌سرایان، دیوار دیگری در جبهۀ شمالی کاخ صاحبقرانیه (که امروزه در جبهۀ جنوبی باغ قرار دارد) ساخته شد. بخشی از این دیوار در زمان رضا شاه، برای برپایی جشن ازدواج محمدرضا شاه و فوزیه، همسر نخست وی، تخریب شد تا کاخ با بخش اندرون و دیگر ساختمانها ارتباط یابد (ستوده، 2 / 795، 802). در دورۀ پهلوی دوم، پس از استقرار خانوادۀ سلطنتی در باغ، و ایجاد دفتر کار محمدرضا شاه در کاخ صاحبقرانیه، چند ساختمان اداری و یک مدرسه نیز با مساحت 000‘ 3 مـ2 بـرای تحصیل فـرزندان شـاه در محوطه ساخته شد ( گزارش ... ، 16).
هم اکنون در جبهۀ شرقی باغ، کاخ نیاوران و کتابخانۀ اختصاصی، مدرسۀ ولیعهد، گلخانه‌ها، زمین تنیس و باغ کتیبه‌ها؛ در جبهۀ جنوبی، ساختمان نگارخانه و موزۀ جهان‌نما؛ در میانۀ عرصه، کوشک احمدشاهی و کافی ـ شاپ؛ و در جبهۀ غربی، ورودیهای محوطه و بخشهای عمومی‌تر (شامل نمازخانه، سرویسها، کلاسهای آموزش هنر)، و بخشهای اداری (شامل روابط‌عمومی مجموعه، دفتر مدیریت و حراست) قرار دارد. در سالهای اخیر در ضلع غربی باغ، بخشی نیز برای نگهداری و نمایش خودروهای قدیمی خاندان سلطنتی اختصاص داده شده است؛ همچنین پس از انقلاب اسلامی، ساختمان مدرسه به‌عنوان دانشکدۀ میراث فرهنگی مورد بهره‌برداری قرار گرفت (تحقیقات).
ساختمان کاخ نیـاوران بـا زیربنای 000‘9 مـ2 در دو طبقه و نیم ساخته شده است ( گزارش، همانجا). ساخت این بنا در 1337 ش با طرحی ایرانی (تهرنگ مربع) آغاز شد و پس از وقفه‌ای طولانی، سرانجام در 1346 ش به پایان رسید و در 1347 ش مورد بهره‌برداری قرار گرفت. کاخ نیاوران در آغاز، به عنوان محلی برای پذیراییهای سلطنتی و اقامت مهمانان عالی‌رتبه در نظر گرفته شده بود، اما در حین عملیات اجرایی، تصمیم گرفته شد تا این بنا با تغییر کاربری به محل سکونت محمدرضا پهلوی و خانواده‌اش تبدیل شود (مجموعه ... ). طراح ساختمانْ فرح دیبا، و مهندس ناظر آن محسن فروغی بود ( گزارش، 45)، اما در روایتی دیگر، طراح کاخ مهندس فروغی معرفی شده است (مجموعه). این طرح ملهم از معماری ایران پیش از اسلام و پس از اسلام است، که به‌ویژه در سقف بلند و ایوانهای رفیع کاخ، و نیز بخشهایی چون نمای جنوبی بنا محسوس است. ساخت بنا نیز توسط شرکت مهندسی «مَپ» متعلق به عبدالعزیز فرمانفرماییان، و با بهره‌گیری از فناوری مدرن انجام گرفته است (مجموعه).
ساختمان کاخ بر صفه‌ای سنگی استقرار یافته است و مصالح به‌کاررفته در آن عمدتاً از سنگ، تیرآهن و سیمان تشکیل شده، و اندود دیوارهای داخلی از جنس گچ است. نمای خارجی این بنا از نوعی سنگ تراورتن متخلخل به رنگ کرم روشن، و یا به رنگ زرد و بژ تیره است. تزیینات خارجی بنا تنها شامل کاشی‌کاری، و تمام بازشوها از جنس آلومینیوم است. پوشش ساختمان در فضاهای داخلی و در قسمت بام به صورت تخت اجرا شده است؛ همچنین ساختمان کاخ مجهز به سیستم اطفای حریق هوشمند و دزدگیر است.
بنا با زمینۀ مستطیل‌شکل روی محور شمالی ـ جنوبی استقرار یافته است. دسترسی به طبقۀ همکف از طریق ایوان شمالی، جنوبی، و غربی امکان‌پذیر است. ورودی اصلی در جبهۀ غربی قرار دارد. فضاهای طبقۀ همکف شامل یک سرسرای مرکزی، دو سالن پذیرایی و اتاق انتظار مهمان در ضلع جنوبی؛ اتاق غذاخوری و سینمای اختصاصی در ضلع شرقی؛ تالار تشریفات موسوم به تالار آبی در ضلع شمالی؛ و فضاهایی چون شربت‌خانه، آبدارخانه و انباری است. فضای نیم‌طبقۀ جنوبی به اتاق کنفرانس، دفتر منشی فرح دیبا، اتاق خواب، اتاق ندیمۀ لیلا پهلوی، جامه‌دان، سرویس و حمام اختصاص یافته است.
در طبقۀ دوم نیز اتاق فرزندان شاه به همراه سرویس و آشپزخانه، اتاق خواب محمدرضا پهلوی و فرح دیبا، اتاقهای استراحت نیمروزی، آرایش، نشیمن خانوادگی، ندیمه، و نیز سرویسها و حمام قرار دارد؛ همچنین، ساختمان کاخْ زیرزمینی مشتمل بر 6 اتاق با ابعاد تقریباً 16 مـ2، یک آشپزخانۀ بزرگ، موتورخانه، و کتابخانه دارد ( گزارش، همانجا).
طرح اصلی بنا متشکل از یک سرسرای میانی است که اتاقها و راهروهای فرعی گرداگرد آن چیده شده‌اند و سرسرا سقفی بلند دارد؛ به گونه‌ای که طبقۀ فوقانی، محیط بر آن است و امکان دید از راهروهای طبقۀ دوم به فضای مرکزی فراهم شده است. در هر یک از جبهه‌های شرقی و غربی سرسرا، دو ستون مدور بلند قرار دارد. 12 ستون دیگر نیز در راهروهای طبقۀ دوم دیده می‌شود که به نسبت ستونهای همکف ارتفاعی کوتاه‌تر دارند. پلکان مرتبط با نیم‌طبقه، در جبهۀ جنوب غربی بنا تعبیه شده، و پلکان مرتبط با طبقۀ دوم نیز در گوشۀ شمال غربی است؛ آسانسوری نیز در ضلع غربی قرار دارد. تمام فضاهای طبقۀ دوم و اتاقهای طبقۀ همکف با پارکت پوشیده شده‌اند، اما سرسرا و راهروهای فرعی با سنگ گرانیت سیاه فرش شده‌اند.
ویژگی خاص ساختمان کاخ، سقف بازشو سرسرای میانی آن است که به شکل قابهای چهارگوش از ورقه‌های آلومینیوم ساخته شده است و توسط سیستم الکترومکانیکی از وسط باز می‌شود (تحقیقات). همچنین تالار آبی با مساحت 160 مـ2 و حدود 6 متر ارتفاع، و نیز سالن سینمای اختصاصی با مساحتی در حدود 400 مـ2، از دیگر ویژگیهای این بنا به شمار می‌رود ( گزارش، همانجا).
نمای اصلی بنا نمای جنوبی است که یک تاج سلطنتی برنزی نیز بر ایوان آن نقش بسته است. این نما از 3 قسمت تشکیل شده است که عبارت‌اند از: یک ایوان رفیع و طولانی در مرکز و دو گوشوار در دو طرف آن. در قسمت میانی ایوان، یک چهاردری بزرگ در مرکز، و 4 سه‌دری (مربوط به طبقۀ همکف و نیم‌طبقه)، در دو طرف دیده می‌شود. نورگیرهای طبقۀ دوم نیز به صورت دو چهاردری در مرکز و دو سه‌دری در دو طرف‌اند؛ بنابراین، ریتم نورگیرهای ایوان را می‌توان به صورت 3-4-3 در طبقۀ همکف (به همراه نیم‌طبقه)، و 3-4-4-3 در طبقۀ فوقانی ساختمان نشان داد. هرچند این نورگیرها به صورت سه‌دری و چهاردری ساخته شده‌اند، اما اجرای آنها به شیوۀ مدرن، و از جنس فلز است.
در ایوان شمالی 8 ستون به ارتفاع تقریبی 10متر وجود دارد. ستونها به شیوۀ مدرن طراحی شده، و بدون پایه و سرستون‌اند. مقطع ستونها به شکل ستارۀ چهارپَر است و بدنۀ آنها با سرامیکهای کوچک مشجر پوشیده شده است؛ همچنین در جبهۀ جنوبی کاخ و مقابل نمای اصلی، استخر مستطیل‌شکل بزرگی دیده می‌شود که در وضعیت اصلی، مجسمه‌ای برنزی در وسط آن قرار داشت؛ اما ظاهراً از 1389 ش روی این استخر برای اجرای برنامه‌های زنده با ورقه‌های فلزی پوشانده شده، و تا به حال (1392 ش) به همان صورت باقی مانده است؛ همچنین، مجسمه‌ای که در وسط استخر قرار داشت، از آن تاریخ (1389 ش) به انبار منتقل شده، و تنها پایۀ سنگی آن به جا مانده است.
نمای شمالی تقریباً کیفیتی مشابه نمای جنوبی دارد، با این تفاوت که به جای گوشوارها، منتهاالیه شرقی و غربی آن به میزان تقریبی یک متر پیش نشسته، و تزیینات آن مختصرتر است. نمای غربی، ایوانی رفیع و کوتاه در مرکز، و دو ستون با مشخصات پیش‌گفته دارد. در جبهۀ شرقی، به‌سبب اتصال سالن سینما و کتابخانۀ اختصاصی به ساختمان کاخ، پردۀ کاملی از این نما وجود ندارد (تحقیقات).
تزیینات خارجی بنا در قالب کاشی‌کاری ایوانهای شمالی، جنوبی و غربی دیده می‌شود که توسط ابراهیم کاظم‌پور و ایلیا انجام شده است. طرح کاشیها به صورت موتیفهای تکرارشونده است که بر زمینۀ قهوه‌ای روشن کار شده‌اند. تزیینات داخلی شامل گچ‌بری و آینه‌کاری است که به ترتیب توسط استاد عبداللٰهی و استاد علی‌اصغر انجام شده‌اند. مبلمان و دکوراسیون داخلی کاخ نیز توسط گروهی از طراحان فرانسوی انتخاب و اجرا شده است. اموال موزه‌ای کاخ در مجموع شامل حدود 000‘60 شیء نفیس و اثر هنری است که از آن میان می‌توان به فرشها و قالیهای نفیس ایرانی، تابلوهای نقاشی اثر هنرمندان ایرانی و خارجی، ظروف چینی ساخت کارخانجات سِور فرانسه و رزنتال آلمان، مجسمه‌ها و اشیاء تزیینی و اهدایی اشاره کرد ( گزارش، 45؛ تحقیقات).

پس از انقلاب اسلامی ایران، کاخ نیاوران به موزه بدل شد؛ اما در 1382 ش، با هدف مرمت و بهسازی تعطیل گردید. این عملیات شامل نقاشی بنا، مرمت تزیینات، ایجاد سیستم هواساز، تعویض سیستمهای برق و کابلها، تعمیر پوشش بام، عایق‌کاری و راه‌اندازی مجدد سقف متحرک، راه‌اندازی آسانسور، تعمیر سنگ‌فرش و پارکت فضاهای داخلی، تجهیز مخزن و ایجاد سیستم حفاظت الکترونیک (دوربین مداربسته) بود که بیش از 5 سال به طول انجامید (مجموعه).
در چند سال گذشته نیز بار دیگر، ساختمان کاخ برای انجام تعمیرات تعطیل شد. در این دوره، پوشش بام به‌سبب نشت رطوبت تعویض شد. گفته می‌شود پوشش بام در وضعیت اصلی عایقی از جنس پلاستوفوم داشت که مانع نفوذ رطوبت، حتى در زمان بارشهای شدید منطقه می‌شد. در جریان مرمتهای صورت‌گرفته در بنای کاخ در 1382 ش، این عایق جمع‌آوری، و به جای آن از ماسۀ بادی و موزاییک استفاده شد که با توجه به آب‌وهوای منطقۀ شمیران، به‌ویژه در فصل سرما عایق مناسبی نبود؛ از این‌رو، در طی تعمیرات اخیر، موزاییکها جمع‌آوری، و سرتاسر بام ایزوگام شد. هم‌اکنون (1392 ش)، ساختمان کاخ در وضعیت سازه‌ای مساعدی به سر می‌برد و آنچه باید بدان توجه شود، بسامان کردن باغ نیاوران و رسیدگی به پوشش گیاهی و مرمت کتیبه‌های کاشی‌کاری بر دیوارهای داخلی باغ است که به‌ویژه در جبهۀ شمالی باغ از بین رفته‌اند (تحقیقات).