وزارت جهاد کشاورزی، هرباریوم

نویسنده (ها) : مسیح موسوی زادگان

آخرین بروز رسانی : دوشنبه 9 تیر 1399

وزارت جهاد کشاورزی، هرباریوم \ herbāriyom-e vezārat-e jahād-e kešāvarzī \ ، مؤسسه‌ای مربوط به وزارت جهاد کشاورزی، مسئول جمع‌آوری و نگهداری مجموعه‌ای از نمونه‌های زنده یا خشک‌شدۀ رستنیها برای طبقه‌بندی و تحقیقات.
این هرباریوم در 1324 ش تأسیس شد و اکنون به صورت مجموعۀ کم‌نظیر علمی در طبقۀ سوم ساختمان موزۀ واقع در مؤسسۀ تحقیقات گیاه‌پزشکی کشور مستقر است. هرباریوم وزارت جهاد کشاورزی دربرگیرندۀ مجموعه‌هایی غنی از قارچها، شبه‌قارچها، گل‌سنگها، گیاهان گل‌دار و بازدانگان، سرخسها، خزه‌ها و جلبکها به‌ویژه گونه‌های مرتبط با گیاه‌پزشکی است.
این هرباریوم به نام Herbarium Ministerii Iranici Agriculturae، و با شناسۀ IRAN در مجامع بین‌المللی و فهرست هرباریومهای جهان به ثبت رسیده، و از شهرت جهانی برخوردار است. هرباریوم وزارت جهاد کشاورزی افزون بر ثبت جهانی، در بهمن 1387 به عنوان بیست‌وششمین اثر ملی در فهرست میراث طبیعی کشور ثبت گردید.
هرباریوم وزارت جهاد کشاورزی همچون کتابخانه‌ای مستند، از یک‌سو مخزن و بانک نگهداری اطلاعات تنوع زیستی و تاریخ طبیعی کشور، و از سوی دیگر به عنوان ضروری‌ترین ابزار در جهت تحقیق و پژوهش در زمینۀ رده‌بندی رستنیها، به‌ویژه آرایه‌هایی که به عنوان منابع ژنتیکی، عوامل کنترل بیولوژیک، میزبانهای ثانویه و انتخابی، بیمارگرهای گیاهی و علفهای هرز در گیاه‌پزشکی دارای اهمیت‌اند، به شمار می‌آید.
این مجموعه در حال حاضر (1390 ش) از 6 قسمت مجموعۀ مرجع قارچها (شامل قارچهای واقعی، شبه‌قارچها و گل‌سنگها)، علفهای هرز، گیاهان گل‌دار، گیاهان بی‌گل، گیاهان دارویی و آفت‌کش و کشت قارچهای زنده، به شرح زیر تشکیل شده است:
مجموعۀ مرجع قارچهای هرباریوم وزارت جهاد
کشاورزی که قدیمی‌ترین مجموعۀ هرباریوم است، در سالنی به نام سالن دکتر قوام‌الدین شریف جای دارد. این قسمت که درواقع هرباریوم آسیب‌شناسی گیاهی است، فعالیت خود را از سال تأسیس این مجموعه آغاز کرده است. در این بخش نزدیک به 000‘15 نمونه از قارچها، شبه‌قارچها و گل‌سنگها نگهداری می‌شوند. این مجموعه افزون بر نمونه‌های ایرانی (500‘11 نمونه)، دربرگیرندۀ شمار بسیار زیادی نمونۀ خارجی (500‘ 3 نمونه) است که در پی مبادلۀ نمونه با هرباریومهای مشابه خارجی، به این هرباریوم انتقال یافته‌اند.
نمونه‌های این بخش به ترتیب حروف الفبای جنس قارچها تنظیم شده است. بیشتر نمونه‌ها از 1324 ش گردآوری شده‌اند؛ اما در آن، نمونه‌هایی نیز متعلق به سالهای پیش از گشایش این هرباریوم وجود دارند که از آن میان می‌توان به قدیمی‌ترین نمونۀ ایرانی Puccinia hordei بر روی گیاه Bromus madritensis اشاره کرد که در 18 فروردین 1275 توسط اروین گائوبا، گیاه‌شناس اتریشی از گردنۀ پیرزن کازرون جمع‌آوری شده است.
قدیمی‌ترین نمونۀ خارجی موجود در قسمت قارچهای هرباریوم نیز نمونه‌ای از قارچ Selenophoma straussiana روی گیاه Dianthus orientalis است که در ژوئیۀ 1853 / تیر 1232 توسط کوچی در منطقۀ آسیای صغیر گردآوری شده است. بیشتر نمونه‌های این مجموعه، قارچهای پاتوژن گیاهی، گونه‌های چوبزی و گل‌سنگها هستند.
مجموعۀ مرجع قارچهای هرباریوم وزارت جهاد کشاورزی با دارا بودن 250‘2 گونه از قارچهای ایران، بیش از 80٪ قارچهای گزارش‌شده در کشور را در خود جای داده است. از دیگر ویژگیهای این مجموعه وجود مجموعۀ نمونه‌های تیپ یا پایه با 280 نمونۀ پایه است؛ از این شمار، 122 نمونه به ایران، و 158 نمونه به دیگر کشورهای جهان تعلق دارند.
این مجموعه مرجع مهمی برای دانش‌پژوهان رشته‌های گیاه‌شناسی کشاورزی، متخصصان آلرژی، صنایع تولید آنتی‌بیوتیک، بیوشیمی، زوال مواد، زیست‌شناسی، گیاه‌شناسی، صنایع تخمیری، صنایع غذایی، جنگل‌داری، صنایع چوب، باغبانی، میکروبیولوژی، بیماری‌شناسی گیاهی، بیماری‌شناسی بذر و علوم خاک به شمار می‌رود. این مجموعه همچون کتابخانه‌ای غنی، میراث قارچ‌شناسی کشور را به عنوان بخش مهمی از میراث علمی و طبیعی در خود جای داده است. افزون بر این، مجموعۀ یادشده با دربرداشتن نمونه‌های قارچی متعدد به عنوان گونه‌های بیمارگر روی گیاهان، بزرگ‌ترین هرباریوم آسیب‌شناسی گیاهی در منطقۀ خاورمیانه محسوب می‌شود و در پژوهشهای گیاه‌پزشکی در جهت مستندسازی تغییرات محیطی، مطالعات بیولوژی جمعیت، اپیدمیولوژی و تاکسونومی و فیلوژنی مولکلولی قارچها حائز اهمیت است.
این مجموعه همچنین مکان مناسبی برای نگهداری گونه‌های در معرض خطر انقراض و یا منقرض‌شده می‌باشد. مسئولیت این مجموعۀ ارزشمند از بدو تأسیس آن تاکنون (1390 ش)، برعهدۀ گیاه‌شناسان و قارچ‌شناسانی چون دکتر اسفندیار اسفندیاری، دکتر قوام‌الدین شریف، دکتر جعفر ارشاد، مهندس بهمن دانش‌پژوه و دکتر مهرداد عباسی بوده است.
یکی دیگر از مجموعه‌های موجود در هرباریوم وزارت جهاد کشاورزی، مجموعۀ ملی قارچهای زندۀ ایران است. این مجموعه دربرگیرندۀ جدایه‌های ارزشمندی به‌ویژه جدایه‌های بومی از قارچهای مهم در گیاه‌پزشکی شامل قارچهای بیمارگر روی گیاهان و قارچهای توکسین‌زا، قارچهای بیمارگر حشرات و دیگر بندپایان و همچنین قارچهای بیمارگر نماتدها ست.
فعالیت این مجموعه از اواخر سال 1347 ش با انتقال شمار زیادی جدایۀ قارچهای مختلف از آلمان، و با هدف نگهداری آن دسته از قارچهایی که آنها را باید به صورت خشک‌شده نگهداری کرد، آغاز شد. برای جلوگیری از خراب شدن قارچهای این بخش، جدایه‌ها در شرایط خاص در اتاق با دمای پایین نگهداری، و گاهی نیز تجدید کشت می‌شوند. قارچهای موجود در این قسمت بسته به نوع آنها در شرایطی همچون انجماد خشک، قرارگرفتن در زیر پارافین مایع، درون خاک، آب و بر روی محیطهای کشت متنوع حاوی آگار نگهداری می‌شوند.
این مجموعه در حال حاضر با دارا بودن 033‘1 جدایۀ قارچهای مهم، از دیدگاه کشاورزی که بیشتر آنها جدایه‌های بومی کشورند، مهم‌ترین مجموعه از این دست در کشور به شمار می‌آید. جدایه‌های نگهداری‌شده در این مجموعه به 131 جنس و 389 گونه تعلق دارند. پس از تبادلات علمیِ انجام‌گرفته با دیگر مراکز معتبر قارچ‌شناسی در جهان، 294 جدایۀ خارجی از دیگر نقاط دنیا نیز در این مجموعه نگهداری می‌شوند.
این مجموعه در کنار مجموعۀ قارچهای مرجع هرباریوم وزارت جهاد کشاورزی، از نقاط کانونی و مهم در پژوهشهای قارچ‌شناسی کشور محسوب می‌شود. وجود چنین مجموعه‌ای در کشور در بیشتر موارد پژوهشگران دیسیپلینهای مختلف را از تماس با مجموعه‌های مشابه در خارج از کشور جهت دریافت ایزوله‌های قارچهای مختلف بی‌نیاز ساخته است.
مجموعۀ قارچهای زندۀ هرباریوم وزارت کشاورزی به عنوان بزرگ‌ترین و معتبرترین مجموعه از این دست در ایران، در فهرست فدراسیون جهانی مجموعه‌های نگهداری جدایه‌های میکروارگانیسمها به ثبت رسیده است.
هرباریوم ملی گیاهان وزارت جهاد کشاورزی در سالنی به نام دکتر اسفندیار اسفندیاری گیاه‌شناس و قارچ‌شناس ایرانی و بنیادگذار این هرباریوم جای دارد. در این بخش که بیشترین حجم هرباریوم را به خود اختصاص داده است، گیاهان یک تیره در کنار هم و به ترتیب حروف الفبای نام آنها قرار گرفته‌اند. فعالیت بخش گیاهان گل‌دار این هرباریوم با جمع‌آوری این نوع رستنیها در 1327 ش توسط دکتر اسفندیار اسفندیاری به همراه پروفسور کارل هاینس رشینگر (گیاه‌شناس مشهور اتریشی) و پاول آلن (گیاه‌شناس سویسی) از مناطقی در استانهای کرمان، بلوچستان، خراسان و قسمتی از شمال ایران آغاز شد؛ اما پیش از آن نیز نمونه‌های دیگری از این نوع رستنیها گردآوری شده بود.
یکی از قدیمی‌ترین این نمونه‌ها که اکنون نیز در کنار نمونه‌های دیگر در این بخش نگهداری می‌شود، گیاه Nepeta bornmuelleri است که بورن مولر دانشمند گیاه‌شناس آلمانی آن را از کوه هزار واقع در استان کرمان جمع‌آوری کرده است. مجموعۀ گیاهان گل‌دار اطلاعات کامل و مفیدی مربوط به گیاهان کشور
اعم از گونه‌های بومی و کاشته‌شده شامل درختان، درختچه‌ها، گیاهان علفی، گیاهان پیازی و گیاهان آبزی را که حاصل بیش از 60 سال اجرای طرحهای پژوهشی است، در خود جای داده است. این مجموعه قدیمی‌ترین هرباریوم در مجموعۀ وزارت جهاد کشاورزی است.
مجموعۀ گیاهان گل‌دار این وزارتخانه با توجه به زمان تأسیس و فعالیت در مؤسسۀ تحقیقات گیاه‌پزشکی، همواره در میان پژوهشگران این رشته در جایگاهی فراتر از یک هرباریوم عمومی بوده است. این مجموعه همچنین با دارا بودن بیش از 000‘200 نمونۀ گیاهی به عنوان ابزاری مهم و راهگشا در خدمت تحقیقات رده‌بندی گیاهان مرتبط با گیاه‌پزشکی در نظر گرفته می‌شود، و نیز در مطالعات بوم‌شناختی بر روی آفات و بیماریها همچون بررسی دامنۀ میزبانی آفات و عوامل بیماری‌زا، تحقیقات کنترل بیولوژیک آفات و بیماریهای گیاهی، بررسیهای قرنطینه‌ای و مطالعه بر روی گونه‌های منقرض‌شده و یا در حال انقراض مورد استفاده قرار می‌گیرد.
مجموعۀ گیاهان گل‌دار و بازدانگان هرباریوم وزارت جهاد کشاورزی متشکل از 175 تیره، 100‘1 جنس و نزدیک به 000‘5 گونۀ گیاهی است. مجموعۀ گیاهان هرباریوم وزارت جهاد کشاورزی در حدود 66٪ گیاهان گزارش‌شده از کشور را در خود جای داده است.
از دیگر مجموعه‌های ارزشمند در هرباریوم گیاهان، مجموعۀ نمونه‌های تیپ یا پایه از گیاهان ایران است؛ حدود 300 نمونۀ تیپ از گیاهان ایران در این مجموعه نگهداری می‌شود.
از دیگر مجموعه‌های هرباریوم وزارت جهاد کشاورزی، هرباریوم تخصصی علفهای هرز است. این مجموعه که اکنون در سالنـی بـه نـام مهنـدس عین‌الله بهبـودی ــ بنیـان‌گذار تحقیقـات علف هـرز در ایران ــ قرار دارد، در 1348 ش تأسیس شد؛ هدف از تأسیس آن تهیۀ مجموعه‌ای است که در شناسایی علفهای هرز محصولات کشاورزی و باغی مختلف یاری برساند. مجموعۀ بذرهای علفهای هرز این هرباریوم نقش بسزایی در شناسایی بذرهای علفهای هرز به‌ویژه گونه‌های مهاجم، قرنطینه و سمی در محصولات کشاورزی ایفا می‌کند.
در حال حاضر، مجموعۀ علفهای هرز هرباریوم وزارت جهاد کشاورزی دربردارندۀ بیش از 000‘6 نمونۀ علف هرز متعلق به 447 جنس از سراسر کشور است که اطلاعات متنوعی را دربارۀ علفهای هرز فلور و نیز پراکنش آنها در اختیار پژوهشگران قرار می‌دهد. نام تیره و گونۀ علف هرز، نوع محصول و محلی که گیاه هرز از آن جمع‌آوری شده است و همچنین تاریخ جمع‌آوری آن، اطلاعاتی‌اند که برای همۀ نمونه‌های این مجموعه ذکر شده‌اند.
هرباریوم گیاهان بی‌گل یکی دیگر از بخشهای هرباریوم وزارت جهاد کشاورزی است که در 1370 ش و هم‌زمان با از سرگیری پژوهشهای جلبک‌شناسی و خزه‌شناسی در بخش تحقیقات رستنیها تأسیس شد. در سالهای اخیر نیز تحقیقات سرخس‌شناسی در این بخش آغاز شده است. در حال حاضر (1390 ش)، بیش از 000‘1 نمونۀ خزه از مناطق مختلف کشور جمع‌آوری، و تاکنون حدود 400 نمونه از آن (شامل 100 گونه، 25 جنس و 18 تیره) شناسایی شده‌اند.
در این مجموعه همچنین بالغ بر حدود 850 نمونه سرخس وجود دارد که تاکنون حدود 700 نمونه از آنها شناسایی شده‌اند. در این بخش برای مجموعۀ نمونه‌های جلبکی، تاکنون تعداد 121 نمونه اسلاید میکروسکوپی، 37 نمونه در داخل بطری شیشه‌ای و 24 نمونۀ خشک‌شده روی مقوا تهیه و تنظیم شده‌اند. افزون بر این، حدود 700‘1 نمونه به صورت مخلوط از انواع جلبکهای جمع‌آوری شده از نقاط مختلف ایران در مرحلۀ آماده‌سازی جهت تهیۀ نمونۀ هرباریومی برای این مجموعه قرار گرفته‌اند. این نمونه‌ها در حال حاضر در شرایط دمای °5 تا °10 سانتی‌گراد، و در داخل محلولهای فیکساتور نگهداری می‌شوند.
از دیگر بخشهای این هرباریوم، هرباریوم تخصصی گیاهان دارویی و آفت‌کش (گیاهان سمی) است که از دو زیرمجموعه تشکیل شده است: زیرمجموعۀ گیاهان دارویی از دهۀ 1350 ش مورد توجه ویژه‌ای قرار گرفته، و در آن نمونه‌هایی از گیاهان دارویی به‌ویژه بذرهای گونه‌های مورد استفاده در درمان بیماریها گردآوری شده است. زیرمجموعۀ گیاهان آفت‌کش نیز از 1378 ش فعالیت خود را آغاز کرده است. هدف اصلی از جدا نمودن این مجموعه، ارائۀ اطلاعات به دیگر بخشهای پژوهشی در زمینۀ کاربرد این گیاهان به‌ویژه عصاره و ترکیبات فعال آنها در مقابل آفات، کنه‌ها و عوامل بیماری‌زای گیاهان است. در سالهای اخیر در این مجموعه از هرباریوم وزارت جهاد کشاورزی فعالیتهای قابل توجهی در زمینۀ شناسایی برخی گیاهان دارویی و آفت‌کش، به‌ویژه جنس Allium صورت گرفته است.
آخرین بخش از هرباریوم وزارت جهاد کشاورزی، مجموعۀ گیاهان زنده است. این مجموعه در 1383 ش و با توجه به اهمیت گیاهان زنده در تشخیص بسیاری از گونه‌های گیاهی، در راستای کاربرد عصارۀ این گیاهان در تحقیقات گیاه‌پزشکی به‌ویژه پژوهش در زمینۀ تأثیرات ضدقارچی آنها تأسیس شد. تاکنون بیش از 270 نمونۀ گیاهی که بیشتر آنها از جنس Allium اند و از سراسر نقاط کشور جمع‌آوری شده‌اند، در این مجموعه کاشته شده، و به صورت زنده نگهداری می‌شوند.

مآخذ

راهنمای مجموعۀ هرباریومها و کلکسیونهای رستنیهای وزارت جهاد کشاورزی، تهران، 1390 ش؛ عباسی، مهرداد (مدیر موزه و کارشناس مجموعۀ هرباریومها و کلکسیونهای رستنیهای وزارت جهاد کشاورزی)، مصاحبه با مؤلف.

مسیح موسوی‌زادگان